Piątek, 29 marca 2024. Imieniny Marka, Wiktoryny, Zenona

Żydowska gmina w Mławie (część 1.)

2021-08-06 12:50:56 (ost. akt: 2021-08-18 16:10:52)
Ulica Płocka zamieszkana była w większości przez Żydów

Ulica Płocka zamieszkana była w większości przez Żydów

Autor zdjęcia: Zbiory autora tekstu

Podziel się:

Żydzi przybyli do Mławy pod koniec XV lub na początku XVI wieku. O historii mławskiej gminy żydowskiej pisze dzisiaj dr Leszek Arent, wiceprezes Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej.

Żydzi w Królestwie Polskim pojawili się już pod koniec średniowiecza. W połowie XVII wieku  społeczność żydowska w Rzeczypospolitej szlacheckiej była najliczniejszą spośród wszystkich krajów ówczesnej Europy.

Trzeba więc zadać pytanie skąd i kiedy przybyli nasi starsi bracia w wierze do Rzeczpospolitej Obojga Narodów?

Już w średniowieczu zapadły w wielu krajach Europy  zachodniej, niekorzystne dla starozakonnych poddanych decyzje. W 1290 roku zmuszeni zostali opuścić Anglię, częściowo w 1306  a w 1394  całkowicie Francję. 

W Polsce znaleźli dobre warunki do osiedlenia i życia. Podlegali ochronie prawnej zapewnianej im przez poszczególnych królów, na podstawie wydawanych i potwierdzanych przywilejów.

Żydzi podlegali własnemu prawu, a następnie prawom królewskim, nie zaś miejskim. Było to najważniejsze uprawnienie, które przejawiało się w funkcjonowaniu samorządu.

Podstawową jednostką społeczności był kahał, czyli wspólnota, równa gminie. Nazwa ta używana była już w XVI stuleciu na określenie gminy żydowskiej. Kahał to równocześnie nazwa gminy, jak też jej zarządu.

Do kompetencji kahału należały sprawy kultu religijnego, sadownictwa cywilnego, zbierania podatków.

W 1822 roku władze zniosły te formy organizacji gminy, zastępując ją dozorami bożniczymi. Na ich czele stał rabin i jego asystent wraz z trzema obieralnymi nadzorcami.

Ich kompetencje ograniczały się do spraw religijnych, zarządzania synagogami, łaźniami rytualnymi, koszernością i działalnością dobroczynną.

W skład kahału wchodzili wybierani urzędnicy. Najważniejszymi byli parnasim, czyli seniorzy, reprezentujący gminą na zewnątrz, kontrolujący zbieranie podatków od członków gminy, dysponujący jej funduszami. Co miesiąc spośród seniorów wybierany był parnas ha-chodesz (senior miesiąca), czyli przywódca.

Wybory do kahału nie były demokratyczne, we współczesnym rozumieniu tego słowa, ponieważ ograniczały się do bogatej  i do tego tylko męskiej części społeczności.

Warte podkreślenia jest zrozumienie które mieli przywódcy gminy, o sytuacji  i położeniu społeczności żydowskiej w Rzeczpospolitej. Kierowali się główną zasadą, że należy zapobiegać wszelkim działaniom poszczególnych jednostek, które mogły spowodować wrogość wobec Żydów.

Ta generalna zasada skutkowała wydawaniem praw zakazujących ostentacyjnego luksusu, dzięki któremu chciano uniknąć zazdrości, mogącej zrodzić się na widok obnoszenia się kosztownościami.

Gmina była najniższym elementem struktury samorządu żydowskiego. Nad nią były sejmiki regionalne, a w skali państwowej Sejm Czterech Ziem.

Sejm zbierał się co dwa lata na wiosnę,  podczas wielkich jarmarków, najczęściej w Lublinie, także jesienią w Jarosławiu. Zajmował się  głównie rozdzielaniem podatku pogłównego między poszczególne gminy.

Nazwa Sejmu Czterech Ziem, dotyczyła Wielkopolski, Małopolski, Wołynia i Rusi. Jego funkcjonowanie w Polsce było ewenementem w skali Europejskiej.

Podobnej instytucji centralnego organu samorządowego Żydów nie było w żadnym kraju europejskim.

Sytuacja Żydów w dawnej Rzeczypospolitej nie była jednoznaczna. Z jednej strony byli ze względów religijnych niezbyt chętnie widziani, z drugiej zaś, ich pozycja w społeczeństwie była sankcjonowana przez prawo, co dawało im  określony status ekonomiczny i bezpieczeństwo.

Po rozbiorach Rzeczypospolitej, już w XIX wieku,  ich sytuacja uległa znacznej zmianie.

Żydzi przybyli do Mławy pod koniec XV lub na początku XVI wieku.

W dokumencie  królewskim  z 1507 roku związanym  z opodatkowaniem gmin żydowskich w związku z koronacją Zygmunta, zwanego później Starym, wymieniona została Mława, z której starozakonni zapłacili 7 florenów podatku koronacyjnego.

Pierwszym znanym z imienia Żydem mławskim był Izaak. Jego imię odnotowano w księgach sądowych ciechanowskich z 1512 roku.

W latach trzydziestych XVI wieku w Mławie rozpoczął działalność niejaki cyrulik Ambroży, który propagował religię mojżeszową wśród katolickich mieszczan, choć sam nie był Żydem, tylko przeszedł na judaizm.

9 września 1533 roku sprawę Ambrożego rozpatrywała kapituła płocka, zaniepokojona tym, że tenże uzyskał znaczne sukcesy w swojej działalności. Był żonaty z Dorotą, córką bakałarza ciechanowskiego.

Ten skandalista i bluźnierca, jak zapisano w aktach kapituły, gorszącą działalność prowadził od 1533 roku przez dwadzieścia lat, i nie było na niego żadnej kary.

Zarzucano mu, że nie zachowywał postów, gardził sakramentami świętymi, obchodził paschę z Żydami i uczęszczał do synagogi.

Według lustracji z 1565 roku w Mławie było pięć domów zamieszkałych przez Żydów. Można domniemywać, że niewielka społeczność wyznania mojżeszowego liczyła  w XVI wieku najwyżej kilkadziesiąt osób.

Niewiele więcej Żydów mieszkało w XVII wieku, a po potopie szwedzkim pozostało ich zaledwie około dwudziestu, zamieszkałych w dwóch domach własnych. Dwie rodziny  wynajmowały mieszkania.

Ciekawa wzmianka znalazła się w lustracji biskupiej z1753 roku, w której zapisano, że: "Żydzi z racji zajmowania ziem chrześcijańskich zobowiązali się każdego roku dostarczać 50 koszy warzyw, których teraz nie chcą wypłacać. Wezwani przed sąd ziemski mławski zostali uznani za winnych i tam dopiero po trzeciej przegranej sprawie, przekazano im do użytkowania miejsce pochówków powszechnie zwane kirkut”.

Można więc przyjąć, że cmentarz żydowski przy obecnej ulicy Kruczej powstał w latach trzydziestych XVIII wieku. Ponadto zajęciem starozakonnych nie było tylko karczmarstwo, szynkarstwo, gorzelnictwo oraz handel, ale także uprawa ziemi pod warzywa.

Znaczny przyrost ludności żydowskiej nastąpił w XVIII wieku za panowania króla Stanisława Poniatowskiego.

W 1764 roku według spisu przeprowadzonego przez komisje składającą się z Franciszka Bukowskiego i Żydów ze starszyzny: Salomona Jozwowicza, rabina Marka Abrahamowicza Kwartalnego i Hersza Majorowicza Szkolnego, w Mławie było 18 domów żydowskich zamieszkałych przez 127 osób.

W całym województwie płockim mieszkało 1536 Żydów.

Według lustracji przeprowadzonej w 1765 roku w Mławie mieszkały już 22 rodziny żydowskie: 15 mieszkało we własnych domach a 7 wynajmowało mieszkania.

Dziesięć lat później w kolejnej lustracji zapisano: „Domów żydowskich jest 14, mają swoją bóżnicę  na końcu miasta, za miastem zaś chowają się na osobnym kirkucie". 

Należy przyjąć,  że pod koniec istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej w Mławie mieszkało ponad sto osób wyznania mojżeszowego. Wszystkich mieszkańców mogło być nie więcej niż tysiąc pięćset. 

Znaczy przyrost żydowskich mieszkańców miasta nastąpił w wieku XIX.

Już na początku tego wieku w 1817 roku w Mławie mieszkało 613 Żydów, w tym 321 mężczyzn i 292 kobiety. W 1823 roku liczba mieszkańców wyznania chrześcijańskiego określona zastała na 2 393 osoby, natomiast wyznawców religii mojżeszowej było już 865.

Tak więc Żydzi stanowili 36 % chrześcijańskich mieszańców Mławy. Zaledwie w ciągu 6 lat ich liczba zwiększyła się o około 30 %.

Konstytucja Królestwa Polskiego, utworzonego postanowieniem kongresu wiedeńskiego w 1815 roku, nie traktowała Żydów jako odrębnej narodowości.

Również Statut Organiczny z 1832 roku nie regulował statusu mieszkańców wyznania mojżeszowego mieszkających w Królestwie.

Chociaż oba te akty prawne gwarantowały ludności żydowskiej równość wobec prawa to w praktyce byli oni pozbawieni niektórych praw. Nie mogli być adwokatami, nauczycielami, zajmować stanowisk administracyjnych.

Pokutowało tu stare, jeszcze średniowieczne przekonanie,  oparte na teologii „zastąpienia”, które głosiło, że Żydów należy tolerować na podrzędnej pozycji społecznej, by można było wykazać prawdziwość religii chrześcijańskiej.

Sytuacja Żydów jeszcze bardziej się pogorszyła, po względem społecznym i moralnym, kiedy zapadła decyzja o utworzeniu rewirów. 27 grudnia 1824 roku władze podjęły decyzję o utworzeniu  w Mławie rewiru dla żyjących w mieście Żydów.  

Na rewir   wyznaczona została ulica Nowo -Warszawska.  Praktycznie ulica pozbawiona była domów więc starozakonni odwołali się do Wysokiej Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji twierdząc,  że wykonanie nakazu jest niemożliwe.  

Mława nie była wyjątkiem, podobne decyzje dotyczyły również innych miast Królestwa. 

Wykonanie decyzji o przeniesieniu Żydów do rewiru okazało się niemożliwe, ze względu braku odpowiedniej liczby domów, w których mogłoby zamieszkać 140 rodzin. Na terenie planowanego rewiru znajdowało się tylko 5 domów należących do Żydów.

Po wystosowaniu licznych skarg i próśb Rada Administracyjna Królestwa Polskiego podjęła decyzję 28 września 1828 roku o poszerzeniu rewiru.

Początkowo  miał obejmować teren zawarty między ulicami: Warszawską, Bóżniczą i Ostatnią, a następnie obejmował  ulicę  Szewską  aż do  Tylnej, obecnie Długiej.

Miejscowe władze nie zważając na decyzje administracji centralnej zaczęły stopniowo rugować rodziny żydowskie  z dzielnic zamieszkałych przez chrześcijan. Po licznych skargach i petycjach akcja ta została przerwana w 1833 roku zarządzeniem władz Królestwa.

Trzeba wyraźnie podkreślić, że tworzenie rewirów i problemy z tym związane były wynikiem szkodliwej polityki, rosyjskich  władz Królestwa.

Rosyjskim elitom chodziło o spowodowanie konfliktów między Polakami i Żydami.

Polityka ta miała również na celu podzielenie społeczności żydowskiej. Poza rewirem mogli mieszkać Żydzi, którzy spełniali określone warunki: posiadali minimum 15 tysięcy złotych stałego dochodu i nie mieli długów, byli bankierami, prowadzili „przyzwoity handel”.

Posiadali umiejętność pisania  i czytania po polsku lub francuski i niemiecku, posyłali swoje dzieci do polskich szkół, ubierali się po europejsku, nie używali znaków lub symboli , które odróżniały ich od chrześcijan.

Warto również pamiętać, że tworzenie rewirów nie miało nic wspólnego z późniejszymi gettami. Rewiry były tylko wyznaczonymi częściami miasta w których mieli mieszkać Żydzi.

Od pozostałych rejonów miasta nie byli oddzieleni żadnym ogrodzeniem ani murem. Ludność żydowska mogła się swobodnie  poruszać po całym mieście.

Żydzi, jak każda społeczność będąca mniejszością, chętnie zamieszkiwali określone rejony miasta. Podyktowane to było względami praktycznymi, ponieważ lepiej było mieszkać wśród swoich.

Rewiry zostały  zlikwidowane przed wybuchem postania styczniowego w ramach reform przeprowadzonych przez margrabiego Aleksandra Wielopolskiego, obejmującego urząd naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego.

Jednym z jego celów było przyznanie równouprawnienia Żydom, w których widział główny składnik polskiej klasy średniej.

Ukaz emancypacyjny z 4 czerwca 1862 roku znosił większość restrykcji dotyczących działalności Żydów. Praktycznie uczynił z nich równoprawnych obywateli. Po wybuchu powstania styczniowego Rząd Narodowy potwierdził ich status.

Dom żydowski był najważniejszym miejscem, w którym koncentrowało się życie oraz rytuały. Różnił się zewnętrznie od innych.

Tradycyjnie każde drzwi do mieszkania musiały mieć mezuzę, czyli zwój pergaminu z napisaną odręcznie modlitwą Szma, który był przytwierdzony do pionowej części futryny.

Każdy pobożny Żyd, przechodząc przez drzwi dotykał palcami mezuzy, a potem podnosił je do ust. Miało to miejsce zwłaszcza przy wychodzeniu z domu. Mezuza była więc swego rodzaju talizmanem.

O ile dom w religii mojżeszowej jest ogniskiem życia religijnego, to rodzina ogrywała i odgrywa nie tylko rolę podstawowej komórki społecznej, ale jest głównym ośrodkiem rytuału żydowskiego.

Wszystkie święta są wypełnione obrzędami domowymi, a szabat skupiony jest wokół posiłków rodzinnych.

W tradycyjnej rodzinie mężczyzna był głowa rodziny, sprawując władze nie tylko w rytuałach religijnych ja również dotyczących domu.

Żona powinna spełniać wolę męża. „Mędrcy żydowscy przykazali żonie być skromną i nie okazywać nadmiernej płochości wobec męża. Przykazali także mężowi szanować żonę bardziej niż siebie samego i kochać ją tak jak siebie”.

Wśród znanych rodzin żydowskich mieszkających w Mławie, które szczególnie się wyróżniały w XIX i XX wieku byli Alterowie i Klenicowie.

Seniorem pierwszej rodziny był Isroel Alter, który miał kilkoro dzieci. Byli nimi: Tanhum Alter który był w mieście znanym działaczem syjonistycznym, Josef Jeszue Alter i Herszke Alter, Wiktor Alter był znanym w Polsce działaczem Bundu. Córka Estera wyszła za mąż za działacza Josla Goldsztejna.

O seniorze rodziny napisano „Isroel Alter wyróżniał się swoją chasydzką otwartością i hojnością, był gościnnym człowiekiem z szanowanych chasydów z Aleksandrowa.

Ze swojego mieszkania oddał dwie izby na dom modlitwy, który był nazywany w mieście domem modlitwy Isrolea Altera”.

Warto dodać, że był poważnym dostawcą rządowym, otrzymał zamówienie na budowę przy ulicy warszawskiej koszar dla rosyjskiego wojska.

Na czele drugiej znanej rodziny stał Leml Klenic. Był ojcem kilku synów, w sposobie życia był prostym człowiekiem.

„W przeszłości był arendarzem, handlował z arystokracją, jak mieli wówczas w zwyczaju arendarze. Powiodło mu się i został handlarzem drewna. Jego majątek rósł. W mieście szacowano go na nie mniej niż pół miliona rubli”.
c.d.n.
Dr Leszek Arent, wiceprezes Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej.

(Cytaty i dane liczbowe z publikacji: A. Grochowski, Materiały źródłowe do historii Żydów Mławy i powiatu mławskiego w XVIII – XX wieku; Księga pamięci Żydów mławskich, pod red. L. Zygnera; A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie; A. Polonsky, Dzieje Żydów w Polsce i Rosji, M. Grynberg, Żydzi w rejencji ciechanowskiej 1939-1945,; Żydzi w dawnej Polsce, pod red. A. Link-Lenczewskiego; M. Grzybowski, Parafia św. Stanisława biskupa i męczennika w Mławie).


Komentarze (0) pokaż wszystkie komentarze w serwisie

Dodaj komentarz Odśwież

Dodawaj komentarze jako zarejestrowany użytkownik - zaloguj się lub wejdź przez FB