Październik ’56 w Mławie (cz. 2.)

65. rocznica wydarzeń, które miały miejsce w Polsce w październiku 1956 roku, zachęca do przypomnienia ich przebiegu i znaczenia. Tematu tego podjął się dr Leszek Arent wiceprezes Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej. Dziś druga część tekstu.

W atmosferze uchwał VIIII Plenum KC PZPR w Mławie kontynuowano rozliczanie z działalności władze powiatowe na sesji Powiatowej Rady Narodowej, która odbyła się 25 października 1956 roku. Głównym punktem obrad była ocena pracy Michała Kongurskiego – przewodniczącego Prezydium PRN.

Zastępca przewodniczącego prezydium PRN Edmund Wesołek przedstawił listę zarzutów wobec działalności Kongurskiego. (...) Po wyliczeniu przewinień postawił wniosek w imieniu egzekutywy POP o zdjęcie Kongurskiego z członka PRN i przewodniczącego prezydium PRN w Mławie.

Efektem długiej dyskusji było głosowanie nad wnioskiem o odwołaniu Michała Kongurskiego, który rada przegłosowała jednogłośnie. Kolejnym punktem w obradach sesji był wybór nowego przewodniczącego.

W przeciwieństwie do powołania składu prezydium MRN, zgłoszone zostały trzy kandydatury: Jana Rejniaka, Heleny Chrzczonowskiej i Edmunda Wesołka.

W tajnym głosowaniu największą liczbę głosów zdobył Jan Rejniak, który został przewodniczącym prezydium PRN.

W końcowej części obrad rada dokonała wyboru dwóch radnych, którzy zrzekli się wcześniej członkostwa. W wyniku tajnego głosowania, spośród 5 zgłoszonych kandydatów wybrani zostali: Kazimierz Andrzejewski i Bonifacy Hagedorny.

Na zakończenie obrad powołano na sesji dwie komisje rady: pierwsza do zbadania działalności pozostałych, stale urzędujących członków prezydium PRN oraz do przydziału działek pod budowę domów, a także do skontrolowania lokali zajmowanych przez poszczególne instytucje.

W przeciwieństwie do obrad rozliczeniowej sesji MRN z 28 września 1956 roku, na sesji powiatowej dokonano rozliczenia najwyższego urzędnika samorządowego, przy udziale przedstawicieli władz państwowych oraz bardzo dużej liczby mieszkańców.

Radni obradowali więc pod presją tłumu ale teoretycznie w sprzyjającej atmosferze, dającej zwolennikom reform moralne przyzwolenie. Wyboru dokonywano w sposób zgodny z zasadami demokracji, wybierając najlepszych spośród kilku kandydatów.

Zarzuty stawiane przewodniczącemu prezydium PRN, podobnie jak w MRN nie były natury kryminalnej, tylko moralnej, określanej jako nadużywanie władzy. Granica miedzy nadużywaniem i nie nadużywaniem władzy była bardzo płynna i w dużym stopniu zależała w 1956 roku od ogólnej atmosfery panującej w Polsce.

Żeby kontynuować proces demokratyzacji, należało dokonać zmian w najważniejszej instancji partyjnej w powiecie mławskim, jakim był Komitet Powiatowych PZPR.

Plenarne posiedzenie KP PZPR w Mławie, które odbyło się 30 października 1956 roku nie rozstrzygnęło kierunku zmian, którymi miała kierować się mławska organizacja partyjna.

We władzach komitetu, czy w egzekutywie, zwolennicy reform nie mieli większości. Jednakże ich przeciwnicy również nie mogli jawnie ignorować procesów demokratyzacyjnych.

Rozstrzygnięcie miało nastąpić na VII Konferencji Komitetu Powiatowego PZPR w Mławie, która została wyznaczona na 8 i 9 grudnia 1956 roku.

Na konferencję przybyło 153 delegatów na 179 uprawnionych oraz 45 zaproszonych gości. Wśród nich z KC PZPR przybyli: Stefan Matuszewski i Jan Ptasiński oraz Józef Lasota z Warszawskiego Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Ptasiński i Matuszewski oraz Lasota nie byli zwolennikami odnowy.

Konferencji przewodniczył Stanisław Morczyński, wybrany na tę funkcję jednogłośnie. Jego wybór był sporym atutem reformatorów, ponieważ przewodniczący mógł wpływać na przebieg obrad.

Zgodnie ze zwyczajem referat przedstawił Tadeusz Baran, I sekretarz KP PZPR w Mławie, który na początku scharakteryzował ogólną sytuację na świecie i w Polsce, następnie potępił okres stalinowski.

Przeciwstawił się: „dyskryminowaniu wszystkich ludzi partii tylko dlatego, że działali w okresie stalinowskim. (…) Hasła nawołujące do odsunięcia od aktywnego życia politycznego wszystkich (…) spełnią rolę antykomunistyczną i reakcyjną, niezależnie od intencji ich głosicieli. Reakcji zarówno stalinowskiej jak i burżuazyjnej zależy na dyskryminacji demokracji socjalistycznej”.

Wyraźnie sugerował, że nadmierna demokratyzacja - to bałagan i brak wyraźnych kierunków działania.

Następnie stwierdził, że wprowadzanie w życie uchwał VIII Plenum KC PZPR, nie jest realizowane, ponieważ: „wśród członków partii daje się odczuć pewien lęk przed obroną słusznej linii naszej Partii. Trzeba wyraźnie powiedzieć, że wróg uaktywnił się i najczęściej straszy naszych członków Partii, żerując na popełnionych błędach w przeszłości”.

Podawał przykłady demagogicznych wystąpień niektórych członków ZSL przeciwko PZPR, nieudolność działania prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej połączona z pijaństwem w pomieszczeniach rady, brak nadzoru Prezydium PRN w Mławie nad działaniami rad gminnych, bezradność MO w Mławie wobec narastającej fali chuligaństwa w mieście, a nawet rozkład w samej milicji.

W tej części wystąpienia sekretarz Baran wyraźnie pokazał, jaką prezentuje linię postępowania w realizowaniu demokratyzacji i odnowy.

Działania demokratyzacyjne muszą być sterowane i wprowadzane odgórnie, w przeciwnym razie nastąpi chaos i dezorganizacja.

Organizacje partyjne w terenie nie są przygotowane do samodzielnych działań, ponieważ ukryci wrogowie, stosując wrogą propagandę, powodują niepotrzebną dezorganizację.

Taka argumentacja mogła przemawiać do zdecydowanej większości uczestników spotkania – była ona uzasadniona w części dotyczącej dezorganizacji, bezpieczeństwa życia mieszkańców, działań gospodarczych, głównie na wsiach, gdzie masowo rozwiązywano spółdzielnie produkcyjne, nie zawsze uczciwie dzieląc wspólny majątek spółdzielczy.

Sekretarz Baran sugerował, że pogłębianie demokratyzacji, przez zastępowanie starych wypróbowanych towarzyszy młodymi, może skutkować niepokojami. Generalnie obawiano się demokratyzacji, która kojarzyła się z anarchią. Taki pogląd prezentowała towarzyszka - Helena Chrzczonowska.

Pod koniec długiego rozwodzenia się nad problemami działania partii towarzysz Baran powiedział, że: „Kierownicza rola partii, to nie zastępowanie i dyrygowanie innymi instytucjami. Kierownicza rola partii to oddziaływanie polityczne członków partii, pracujących w instytucjach i zakładach pracy, to służenie radą i kontrola powierzonych obowiązków”.

Przedstawione propozycje uzdrowienia działania PZPR opierały się na założeniach teoretycznych. Do ich realizacji potrzebni byli ludzie nowi, nieskażeni dawnym kapepowskim stażem ani pepeerowską powojenną działalnością.

Do takich zmian kierownictwo partii z Gomułką na czele nie miało zamiaru dopuścić. Wywód sekretarza Barana był czysto teoretyczny, miał charakter propagandowy.

Celem była chęć utrzymania władzy w komitecie przez dawnych towarzyszy. Chodziło o wyeliminowanie młodych reformatorów i skupionych wokół nich działaczy o poglądach demokratycznych.

Po odczytaniu referatu rozpoczęła się wielowątkowa dyskusja, w której zabrało głos ponad czterdziestu delegatów.

Mówcy poruszali problemy ogólne, jak też szczegółowe, od naprawienia stosunków w partii, do problemów związanych z rolnictwem, handlem oraz prawidłowego przydziału mieszkań.

Pod koniec dyskusji mocnym argumentem zwolenników demokratyzacji było wystąpienie nauczyciela ze Strzegowa - Krzysztofa Fabianowskiego, który spokojnie i rzeczowo przedstawił postulaty przemawiające za przyjęciem nowych zasad w działaniu PZPR.

Stwierdził w swoim wystąpieniu, że: „Jest pełen uznania dla starych wiekiem towarzyszy. Nie może przyjąć zarzutów pod adresem młodych. Partia powinna wiedzieć, z jakimi ludźmi pracujemy. My szukamy winnych, a nie mówimy o sobie. (…) Jeżeli będziemy mówić prawdę, to zdobędziemy zaufanie. Dlaczego starzy towarzysze nie powiedzieli prawdy o tow. Gomułce”.

Atmosfera w czasie dwudniowych obrad była bardzo napięta, często do ostatecznych granic.

Podczas dyskusji nad aktualną sytuacją społeczno-polityczną doszło do wielu ostrych starć między zwolennikami utrzymania starego porządku a reformatorami.

Dyskusję prowadzono nie tylko na sali konferencyjnej, lecz także w kuluarach, w czasie licznych przerw. Obradowano do późnych godzin nocnych.

Zdarzały się też sytuacje przykre. Jedna z delegatek podczas wypowiedzi rozpłakała się, twierdząc, że demokratyzacja spowoduje w partii anarchię i jej upadek.

Pod koniec drugiego dnia obrad przystąpiono do głosowań. Wybrano skład nowego, liczącego 40 osób Komitetu Powiatowego PZPR w Mławie.

Zgłoszonych zostało 54 kandydatów przez obecne władze, ponadto z sali zaproponowano dodatkowo 18 osób.

Nie znaleźli się w jego składzie: Bohdan Prażmowski, Tadeusz Baran, Bronisław Sadowski, Franciszek Śladowski.

W większości powołani zostali zwolennicy demokratyzacji, wśród nich: Tadeusz Chyliński, Stanisław Siwowski, Ryszard Faliński, Bronisław Szaciłowski, Ryszard Juszkiewicz, Stanisław Morczyński, Tadeusz Zagoński. Byli też i przeciwnicy, jak Tadeusz Skolimowski czy Helena Chrzczonowska.

Do ogłoszenia wyników wyborów nowego składu KP PZPR nie było wiadomo, która opcja zwycięży.

Ważną rolę odegrał delegat ze Strzegowa – Krzysztof Fabianowski, który swoim wystąpieniem przechylił szalę zwycięstwa na stronę reformatorów. Zwycięstwo grupy reformatorskiej nie było jednak pewne do końca.

Nowo wybrany komitet odbył pierwsze plenarne posiedzenie, zaraz po zakończeniu konferencji. Nad ranem o godz. 3.30 wybrano egzekutywę oraz sekretarzy.

Przeciwnicy zmian demokratyzacyjnych wysunęli na stanowisko I sekretarza KP PZPR w Mławie kandydaturę Henryka Duszy, dawnego kierownika konsumu w Mławie, wówczas pracownika WKW PZPR w Warszawie. Kandydatura przywieziona „w teczce” nie zyskała zwolenników.

Jego kontrkandydatem był Stanisław Morczyński, który został wybrany I sekretarzem KP PZPR. Funkcję sekretarza organizacyjnego powierzono ponownie Tadeuszowi Chylińskiemu. Sekretarzem zajmującym się propagandą został Ryszard Faliński.

W skład nowej egzekutywy KP PZPR zostali wybrani: Stanisław Morczyński, Tadeusz Chyliński, Ryszard Faliński, Tadeusz Skolimowski, Andrzej Krzemiński, Ignacy Lewandowski, Stanisław Jankowski, Władysław Laskowski, Tadeusz Siemianowski, Bronisław Szaciłowski, Tadeusz Zagoński.

Końcowym akcentem obrad było przyjęcie wniosków, zaaprobowanych przez konferencję, którymi miała się kierować mławska organizacja partyjna.

Najważniejsze z nich zawierały się w dążeniu do:

1. podniesienia kierowniczej roli i autorytetu partii w terenie przez realizację uchwał VIII plenum KC PZPR, dbałości o jedność w partii, rozwijanie twórczej dyskusji nad zagadnieniami życia gospodarczego i politycznego;

2. przestrzegania jawności życia partyjnego, informowaniu członków o uchwałach i postanowieniach KP PZPR, składaniu sprawozdań o postulatach zgłaszanych przez członków POP, przestrzeganiu zasady odpowiedzialności działaczy partyjnych i państwowych za wypełnianie powierzonych im obowiązków z pełnionych funkcji.

3. popieraniu organizacji młodzieżowych bez ingerencji w ich sprawy organizacyjne.

Zwycięstwo reformatorów było zdecydowane. Trzy dni po zakończeniu konferencji na rynku miejskim w Mławie odbył się wiec ludności, na którym nowe władze partyjne złożyły sprawozdanie z jej przebiegu.

Społeczeństwo traktowało wiec jako wyraz poparcia przemian demokratycznych.

Prowadził go sekretarz Morczyński, który przedstawił zebranym zmiany, jakie zaszły w mławskim komitecie. Przemawiał również Wiesław Walczak.

Mówił o walkach powstańców węgierskich i okrucieństwach Armii Czerwonej w Budapeszcie, ciężkich, nieludzkich warunkach pracy w Nowej Hucie.

Na koniec wzniósł okrzyk „Precz z Armią Sowiecką w Polsce!”.

Proces destalinizacji w Polsce przebiegał w dwóch zasadniczych okresach. W pierwszym zmiany były dokonywane bez bezpośredniej presji społeczeństwa.

Była to kontrolowana, przynajmniej do końca 1955 roku, próba odgórnych reform i modyfikacja systemu, mająca na celu rozładowanie społecznego niezadowolenia.

W sposób bezpieczny i sterowany ograniczono działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, reorganizując je w Komitet ds. Bezpieczeństwa.

Ograniczono działania represyjne i inwigilacyjne, zlikwidowano w większości przedsiębiorstw referaty ochrony, czyli komórki UB kontrolujące pracowników. Tempo zmian do końca 1955 roku nie było jednak zbyt wielkie.

Drugi okres destalinizacji odbywał się w roku 1956, zapoczątkowany wydarzeniami po XX Zjeździe KPZR. Szerokie rozpropagowanie tajnego referatu Chruszczowa w Polsce, miało zdyskredytować represyjny system stalinowski. Sprzyjać tym zamiarom mogła nagła śmierć Bieruta.

Organizowane w masowej skali spotkania partyjne, na których odczytywano i komentowano treść tajnego referatu, wyzwoliły jednak nieoczekiwane reakcje społeczne.

Kryzys w PZPR pogłębiły wydarzenia czerwcowe w Poznaniu, gdy okazało się, że ekonomiczne żądania robotników szybko przerodziły się w polityczne.

Rozpoczął się oddolny ruch społeczny domagający się demokratycznych zmian, odrzucający dotychczasowe metody rządzenia.

Ścieranie się w kierownictwie PZPR dwóch koncepcji rozwiązania narastającego kryzysu spowodowało pod koniec lata 1956 roku całkowity paraliż władzy.

Pod hasłem demokratyzacji dokonywano zmian na kierowniczych stanowiskach, w organach samorządowych i partyjnych. Nie przebiegały one w sposób rewolucyjny.

Przeciwnicy reform, wywodzący się głównie z aparatu partyjnego, nie oddawali łatwo swoich pozycji.

Zmiany polityczne, przeprowadzone w Mławie od września do grudnia 1956 roku były typowym działaniem oddolnym. Polegały na wymianie osób rządzących miastem. Traktowano je jako pierwszy etap dalszej demokratyzacji życia społecznego.

Istotnym elementem w przeprowadzaniu dalszych reform było stanowisko najwyższych władz partyjnych i państwowych, które mogły je popierać, albo ograniczać i hamować.

Wszyscy pragnący zmian postawili na Władysława Gomułkę, który na VIII Plenum KC PZPR zdołał przekonać zarówno władze sowieckie, jak i społeczeństwo polskie, że jest zdolny rozwiązać problemy narastające w Polsce.

Gomułka cieszył się ogromnym poparciem społecznym. Prześladowany w okresie stalinowskim za odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne, przeciwstawianie się kolektywizacji rolnictwa, chęć budowania polskiego socjalizmu, budził nadzieję na dalszą demokratyzację życia społecznego.

Praktycznie nikt poza nim w Polsce nie miał takiej pozycji i poparcia, ale też od nikogo później nie oczekiwano tak wielu zmian.

W codziennej rzeczywistości do najbardziej odczuwalnych zmian popaździernikowych należało zmniejszenie milicyjnej kontroli oraz złagodzenie represji za działalność polityczną.

Zwolniono większość więźniów politycznych, część z nich nawet zrehabilitowano.

Zaprzestano definitywnie procesów pokazowych, w których skazywano na długoletnie więzienie lub karę śmierci za działalność antypaństwową.

Ważną konsekwencją Października ‘56 była rezygnacja władzy z prymitywnego nacisku na ludzi nauki i kultury tworzących pod dyktando. Styl socrealistyczny został odrzucony.

Wobec wsi zrezygnowano z tworzenia spółdzielni produkcyjnych, z zastosowaniem brutalnych metod nacisku. Bardzo szybko większość z nich została zlikwidowana.

Wybory do sejmu wyznaczone na 20 stycznia 1957 roku i prowadzenie kampanii wyborczej pod hasłem głosowania bez skreśleń, zapowiadały początek działań dyscyplinujących partię i odwrót od haseł demokratyzacyjnych.
Dr Leszek Arent, wiceprezes Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej.

Sekretarzem organizacyjnym KP PZPR został Tadeusz Chyliński
Zdjęcia ze zbiorów autora i Wikipedii