Mławskie archiwum ma ponad 70 lat

Placówka archiwalna w Mławie ma już ponad 70! Warto pamiętać, że dokumenty, w swej bardzo różnej postaci, stanowią świadectwo kultury narodu, ale przede wszystkim służą do badania jego dziejów. Archiwum w Mławie powołano 21 lipca 1950 r.

W świadomości społecznej doskonale znana jest rola bibliotek czy muzeów, jako instytucji kultury, które otoczone są ogólnym zainteresowaniem i opieką władz.

Archiwa pamięcią narodów

Natomiast archiwa traktowane raczej pobłażliwie, kojarzą się bardziej z miejscem gromadzenia czegoś całkowicie nieużytecznego. Tymczasem dokumenty, w swej bardzo różnej postaci, stanowią świadectwo kultury narodu, ale przede wszystkim służą do badania jego dziejów.

Marcin Kromer w Kronice Polski, jako nobilitowany i mianowany kanonikiem krakowskim przez króla Zygmunta Augusta, otrzymał od tegoż rozkaz przejrzenia i uporządkowania archiwum, co następnie wykorzystał do napisania dziejów Polski.

Jan Długosz w „Rocznikach czyli kronikach…” cytuje wiele dokumentów w całości i wielokrotnie więcej w narracji. Współcześni historycy (prof. prof. Norman Davies, Andrzej Nowak) dla wzmocnienia przekazu historycznego, cytują pełne teksty lub fragmenty dokumentów.

Ponadto, każda rodzina, przechowując w specjalnym miejscu metryki, świadectwa szkolne, dokumenty własności, fotografie itp., posiada archiwum rodzinne.

Geneza

Nazwa pochodzi od greckiego słowa archeion i oznacza miejsce (obiekt, budynek publiczny) służące do przechowywania zbiorów zawierających dokumenty urzędowe, prywatne i rodzinne, z bliższej lub dalszej przeszłości, służące do badania historii czasów minionych.

Znaczenie i wartość archiwów doceniali już starożytni Grecy, Rzymianie i Żydzi, którzy ważne dokumenty przechowywali w skarbcach, a nawet w świątyniach. W VII wieku powstało archiwum papieskie na Lateranie, obecnie kontynuowane jako watykańskie.

Bogate zbiory archiwalne znajdują się w klasztorach, w których nieustannie uprawiano sztukę pisania. O swoje akta dbały duże miasta jak Wenecja, Florencja, Paryż i Londyn.

Do najstarszych materiałów pisarskich zalicza się płytki gliniane zapisane tzw. pismem klinowym, potem był papirus, następnie powszechnie używano pergamin, wreszcie w XIV wieku rozpowszechnił się papier.

Od tego czasu wzrosło znaczenie piśmiennictwa różnych władz publicznych i osób prywatnych, które dostarczały materiału zasługującego do jego przechowywania.

Jednocześnie, od zawsze występował problem zabezpieczenia zabytków piśmiennictwa, wynikający zarówno z przyczyn obiektywnych jak wojny, pożary, powodzie, a także subiektywnych, wskutek braku dbałości o właściwe ich traktowanie i przechowywanie.

Cechą charakterystyczną dawnych archiwów, trwającą do końca XVIII wieku, była ich wyłączna przydatność dla wystawcy (wytwórcy) tzn. papieży, cesarzy, królów, książąt itp.

Natomiast instytucjonalizacja archiwów w roku 1789 oraz udostępnienie zbiorów dla obywateli w 1794 r., jest dziełem Rewolucji Francuskiej.

W dawnej Polsce

Zalążka archiwów w Polsce należy szukać w skarbcu zamku królewskiego na Wawelu, gdzie przechowywano najważniejsze, sporządzone na pergaminie dokumenty państwowe jak: przywileje, nadania, darowizny, uniwersały i instrukcje poselskie, sygnowane większą lub mniejszą pieczęcią królewską.

Tamże przechowywano księgi kancelarii królewskiej, w których od czasów Kazimierza Jegiellończyka (1447-1492) zapisywano treść dokumentów w całości lub ich streszczenie, sporządzanych przez kanclerzy i podkanclerzy. Tej części nadano nazwę Metryki Koronnej. Natomiast dla całego archiwum monarszego „Archiwum Koronne”.

Oddzielne archiwa posiadały miasta, cechy, kościoły oraz osoby prywatne, głownie rody magnackie. Swoją dokumentację gromadziły dawne sądy stanowe (ziemskie i grodzkie) w postaci ksiąg ziemskich i grodzkich.

Podkreślić wypada dużą specyfikę losów polskich archiwaliów, szczególnie „Archiwum Koronnego” w okresie porozbiorowym, które początkowo zostały wywiezione do Rosji.

Wielokrotnie były dzielone pomiędzy zaborców, i tym samym rozproszone w wielu miejscach na terenie wspomnianej Rosji, Prus i Austrii. Ich powrót do kraju rozpoczął się już w roku 1808 do zorganizowanego wówczas Ogólnego Archiwum Krajowego (obecnie Archiwum Główne Akt Dawnych) i trwał przez ponad 100 lat.

Obecnie w Polsce działają trzy archiwa centralne, 30 państwowych i 39 oddziałów zamiejscowych, podlegające Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych.

Mława na archiwalnej mapie Polski

Archiwum w Mławie powołano 21 lipca 1950 r. na podstawie Zarządzenia (?) Ministra Oświaty jako oddział powiatowy Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Działalność rozpoczęło 15 listopada w baraku przy ul. Narutowicza 1. Było jednym z 52 powołanych wówczas w Polsce archiwów powiatowych.

Do zadań należało zabezpieczenie i przejęcie do magazynów ocalałych akt najdawniejszych tzn. do 1939 r. z terenów powiatów ciechanowskiego, mławskiego i przasnyskiego.

Akta pochodziły głównie z XIX i XX wieku, a wytwórcami były urzędy państwowe i samorządowe, organizacje społeczne, polityczne i zawodowe, spółdzielnie i zakłady przemysłowe. W 1951 r. weszło do struktury powstałego Archiwum Wojewódzkiego w Warszawie, w której funkcjonuje do dzisiaj.

Zasięg terytorialnego działania ulegał dość częstym zmianom, i obecnie obejmuje powiaty: ciechanowski, działdowski, mławski, płoński i żuromiński. Oznacza to, iż gromadzi dokumentację uznaną za historyczną, z tej części Mazowsza.

Siedziba – od aresztu do archiwum

W roku 1965 na cele archiwum pozyskano pomieszczenia na poddaszu budynku dawnego więzienia przy ul. Narutowicza 3. Zbudowany w 1889 r. przy ówczesnej ul. Szkolnej z przeznaczeniem na areszt śledczy i policyjny.

Był to obiekt murowany, jednokondygnacyjny, kryty blachą, ogrodzony wysokim murem od strony północnej i południowej.

W latach 1914-1936 pełnił funkcję wiezienia. Od 1.II.1936 r. przejęty przez miasto Mława i przemianowany na areszt miejscowego Sądu Grodzkiego.

Podczas II wojny światowej Niemcy zlokalizowali tam więzienie śledcze i obóz pracy. Przeciętnie przebywało w nim około 300 osób.

Likwidacja obozu nastąpiła 17 stycznia 1945 r., a zgromadzonych tam 360 więźniów wywieziono na Kalkówkę i rozstrzelano.

W okresie powojennym dokonano kilka zmian, w tym rozebrano mur południowy. Potem obniżono strop i zaadaptowano poddasze na potrzeby archiwum.

Szybki przyrost archiwaliów powodował brak wolnej powierzchni magazynowej. W 1991 r. władze samorządowe Mławy przekazały archiwum cały budynek przy ul. Narutowicza 3. Stworzyło to warunki do przeprowadzenia remontu kapitalnego i adaptacji dla potrzeb placówki archiwalnej. Prace zostały wykonane w latach 2001-2002.

Na poddaszu utworzono jednolitą powierzchnię magazynową na około dwa i pół tysiąca metrów bieżących akt, na parterze znalazły się czytelnia, biblioteka i pomieszczenia biurowe.

Powstał nowoczesny i funkcjonalny obiekt archiwalny, zapewniający doskonałe warunki do przechowywania zbiorów archiwalnych, przyjmowania interesantów/użytkowników i pracy personelu. W minionym roku część pomieszczeń poddano liftingowi.

Zbiory archiwalne i ich znaczenie

Zbiory Archiwum Państwowego w Warszawie Oddział w Mławie liczą obecnie 230095 jednostek archiwalnych i ponad 2100 metrów bieżących akt.

Tajemnicze jednostki archiwalne występują głównie w postaci teczek aktowych i ksiąg, które zawierają od kilku do kilkuset (800-900) stron oraz pojedynczo jako plany, mapy, plakaty i afisze, fotografie i pocztówki Chronologicznie obejmują wieki XIX-XXI.

Zdecydowanie przeważają akta wytworzone przez organy administracji państwowej i samorządowej (ponad 36,5%) oraz akta metrykalne i USC (ponad 19%).

Powyżej 8% stanowią akta instytucji wymiaru sprawiedliwości oraz nauki i oświaty. Pozostałe wytworzone zostały przez organy administracji specjalnej, instytucje gospodarcze i finansowe, partie polityczne, organizacje i ruchy społeczne, spółdzielczość, w tym związki wojewódzkie, instytucje ochrony zdrowia i opieki społecznej, stowarzyszenia i związki oraz instytucje kultury.

Około 2% to zbiory i spuścizny, również osób prywatnych. Akta wytworzone przed XIX w. występują sporadycznie, przede wszystkim w zbiorach dokumentów do ksiąg hipotecznych.

Ponieważ Mława była niegdyś miastem pogranicznym, archiwum przechowuje materiały wytworzone przez kancelarie rosyjskie i niemieckie.

Do najbardziej interesujących archiwaliów zaliczyć należy dziewiętnastowieczne akta administracji powiatowej i gminnej byłego zaboru rosyjskiego w Mławie i Płońsku.

Akta płońskie zachowane bardziej kompletnie zawierają pełniejszy obraz życia społeczno-politycznego powiatu w warunkach braku niepodległości.

Natomiast akta mławskie podkreślają nadgraniczny charakter powiatu, zwłaszcza te mówiące o nakładaniu kar za kontrabandę, nielegalne przekraczanie granicy czy dokumentujące wysiedlenia ze strefy nadgranicznej oraz procedury wydawania paszportów.

Archiwum mławskie posiada bardzo bogate zbiory akt sądowych i instytucji wymiaru sprawiedliwości.

Szczególnym bogactwem informacji, głównie do badania stosunków społecznych i gospodarczych w mieście i na wsi, wyróżniają się akta notarialne z lat 1809– 1992 oraz hipoteczne z lat 1729–1974.

Odzwierciedlają procesy przekształcania własności ziemskiej i kształtowania stosunków kapitalistycznych w gospodarce.

Natomiast inwentarze stanowią cenne źródło do badań historii kultury materialnej północnego Mazowsza. Akta procesowe cywilne i karne z lat 1945–1950 zawierają wiele cennego materiału do dziejów okresu wojny i okupacji (1939–1945).

Bogaty i cenny zbiór tworzą akta metrykalne i stanu cywilnego kilku wyznań z lat 1808–1938, uzupełnione sumariuszami metryk z lat 1623–1808. Szczególnie przydatne do badań genealogicznych, demograficznych i statystycznych.

Ponadto, materiały do tych zagadnień znajdują się w księgach meldunkowych, rejestrach mieszkańców, spisach do celów wojskowych występujące w aktach administracji państwowej i samorządowej szczebla powiatowego, miejskiego i gminnego.

Charakteryzując akta XX wieczne można stwierdzić ogólnie, iż dokumentują między innymi cały okres Polski Ludowej, w tym również dzieje funkcjonującego w latach 1975-1999 województwa ciechanowskiego.

W grupie akt instytucji i organizacji na wyróżnienie zasługuje zespół Komenda Obwodu Mławskiego ZWZ i AK z lat 1941–1944, obrazujący organizację i działalność zbrojnego podziemia okresu II wojny światowej.

Tematyki II wojny światowej dotyczą również materiały zebrane przez Towarzystwo Opieki nad Byłym Obozem Karnym w Działdowie.

Materiały geodezyjno-kartograficzne pochodzą z lat 1842–1999 i składają się z map, planów i zdjęć lotniczych. Dotyczą przebudowy ustroju rolnego w drodze parcelacji majątków, scalenia gruntów i likwidacji serwitutów.

Jednak w większości zostały sporządzone w celu ustalenia stanu władania. Plany zagospodarowania przestrzennego ilustrują zmiany zachodzące w budownictwie, urbanistyce miast i osiedli oraz planowania rozwoju gospodarczego.

Zupełnie unikatowe materiały, służące do badania dziejów polskiego ruchu społeczno-kulturalnego i regionalnego znajdują się w aktach „Krajowego Ośrodka Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury w Ciechanowie” , w których występują m.in. liczne, bogato ilustrowane, kroniki i księgi pamiątkowe.

Archiwum posiada znaczne zbiory fotografii, które występują w kronikach i księgach pamiątkowych, w spuściznach oraz zespołach aktowych instytucji kultury i organizacji społeczno-kulturalnych.

Stanowią cenne źródło informacji o wydarzeniach i ich uczestnikach, a także materiał ilustracyjny do publikacji i wystaw.

Skracając z konieczności przegląd zawartości źródłowej, zasygnalizować trzeba materiały dotyczące znanych postaci, jak poeta Zygmunt Krasiński i rodu hrabiów Krasińskich, czy Dawid Ben Gurion - pierwszy premier Izraela, oraz wielu innych.

Natomiast księgozbiór liczy 7597 voluminów - książek, czasopism i prasy, począwszy od XVIII wieku.

Misja archiwum

Według współczesnej terminologii (nowomowy) misja archiwum polega na kształtowaniu zasobu archiwalnego przez nadzór nad dokumentacją u wytwórcy, jej ewidencjonowaniu, opracowaniu, zabezpieczeniu i udostępnianiu zbiorów archiwalnych oraz popularyzacji.

Udostępnianie odbywa się przez załatwianie kwerend dla klientów oraz obsługę w Pracowni Naukowej osób korzystających bezpośrednio ze zbiorów, do celów genealogicznych, ustalenia praw własnościowych oraz opracowań naukowych i popularnonaukowych.

Archiwum w Mławie prowadzi także działalność edukacyjną i popularyzatorską. Organizowane są wystawy, lekcje archiwalne i warsztaty genealogiczne.

Obejmują one zagadnienia związane z historią miasta i regionu, poszerzają wiedzę o archiwach oraz wskazują na znaczenie materiałów archiwalnych dla odkrywania przeszłości.

Nie jest więc archiwum jedynie „przechowalnią” dokumentów, a otwartą na potrzeby obywateli instytucją o charakterze naukowo-badawczym oraz urzędu wiary publicznej.

Jest żywą skarbnicą wiedzy na temat dziejów miast i regionu północnego Mazowsza, wychodzącą naprzeciw rozwojowi cyfryzacji i informatyzacji.
Andrzej Grochowski, Honorowy członek zarządu TPZM

Dokumenty ze zbiorów archiwum w Mławie

Mławskie archiwum ma ponad 70 lat

Pisaliśmy też o:

Komentarze (0) pokaż wszystkie komentarze w serwisie