Z dziejów mławskiej Temidy (cz. 2.)

Po inkorporacji Mazowsza do korony i utworzeniu w Mławie starostwa niegrodowego w 1495 roku, nastąpiła zmiana statusu z miasta książęcego na królewskie. Odtąd, grodem zarządzał starosta wyznaczany przez kancelarię królewską.

Jedną z prerogatyw starosty było zatwierdzanie urzędników miejskich, w tym także składu sądu wójtowsko-ławniczego oraz wydawanych przez ławę sądową wyroków. Wyborów ławy sądowej dokonywało ogólne zebranie mieszczan, przed którym urzędnicy ci składali sprawozdania z pracy.

Z takiego właśnie sprawozdania złożonego w roku 1746 dowiadujemy się o składzie osobowym ławy sądowej mławskiej. Byli to głównie właściciele nieruchomości miejskich, a mianowicie: Franciszek Szczypczyński – landwójt i ławnicy: Albert Pluciński, Józef Krokwiński, Paul Cichowicz, Szymon Żmudczyński, Mikołaj Łabiszewski i Ignacy Wielgolaski.

W tym składzie sąd pracował do końca 1748 roku. Wtedy to starościna mławska, Barbara z Janikowskich Czarlińska, przeprowadziła zmiany, w efekcie których landwójtem został Jakub Jankowski, a ławnikami Tomasz Gierymek, Walenty Więckowski i Adam Nacikowski.

Ingerencja starościny w wybór ławy sądowej była możliwa, ponieważ doszło wtedy w Mławie do połączenia funkcji starosty i wójta mławskiego. Jedną z przyczyn takiego rozwiązania ustrojowego był znaczny wzrost dochodów miasta z propinacji. Podział ich pomiędzy starostwo i miasto stał się w przyszłości przyczyną częstych sporów.

W XVIII wieku mieszczanie mławscy w dalszym ciągu toczyli procesy graniczne. Między innymi Burmistrz Trojanowski wniósł sprawę przeciwko starostwu o grunty miejskie, na których zbudowane zostały Nowa Wieś i Wólka oraz o grunty na Uniszkach zawłaszczone przez Krajewskich.

Wbrew oczekiwaniom, proces przed sądem asesorskim przegrali z powodu oparcia pozwu na relacjach starszych osób. W związku z powyższym, król August II w dwóch listach wydanych w latach 1743 i 1748 nakazał mieszczanom zaniechania sporów i spełniania powinności wobec starostów.

Znacznie poważniejsze wyzwania stanęły przed miastem za ostatniego starosty Feliksa Adama Piotrowicza. Otrzymał on starostwo mławskie w wyniku cesji uczynionej przez wspomnianą powyżej Barbarę Czarlińską 27 czerwca 1748 roku na podstawie zgody udzielonej przez króla Augusta III z 23 czerwca 1748 roku.

Przypieczętowanie władzy Piotrowiczów stanowiło nadanie Annie Żurawskiej, żonie Adama, przez króla 15 sierpnia 1759 roku prawa posiadania starostwa po śmierci męża.

W 1776 roku, gdy miasto znalazło się trudnej sytuacji ekonomicznej, mieszczanie postanowili ponownie wytoczyć proces przeciwko starostwu o grunty graniczne i inne place w mieście, łącznie z tymi, na których znajdowało się starostwo oraz położone na Uniszkach.

Zbadaniem sprawy zajęła się Komisja Boni Ordinis (Dobrego Porządku), która składała się z 14 członków pod przewodnictwem Ignacego Zboińskiego kasztelana płockiego i Mateusza Sołtyka kasztelana warszawskiego.

Uczestniczyło w niej również trzynastu przedstawicieli okolicznej szlachty. Granice wskazywali i objaśniali starosta Piotrowicz oraz ze strony miasta Stanisław
Krokwiński, Paweł Cygankiewicz i Paweł Szczypczyński.

Sporne tereny, komisja bardzo drobiazgowo zbadała i opisała w protokóle, a ustalenia posłużyły do nowego uregulowania i sprostowania granic. Nowa Wieś przyznana została starostwu, a place miejskie oraz położone na starostwie, łącznie z gruntami, na których zbudowano tzw. „drewniany zamek” uznano za miejskie.

Ponadto, do miasta wróciły dwa kliny ziemi na Uniszkach. Natomiast Starosta Piotrowicz, jak również późniejsi właściciele starostwa, musieli płacić miastu czynsz.

Pomyślny dla miasta finał tej sprawy, nie oznaczał jednak końca konfliktów ze starostą Piotrowiczem, który utrudniał pozyskanie dochodów z propinacji na odbudowę ratusza po pożarze i czterech studni.

I tym razem sprawa znalazła się u króla, który w 1779 roku ponownie wydał dekret, na mocy którego zezwolił miastu użyć połowę sumy 1260 złotych na odbudowę ratusza i budowę studni celem zabezpieczenia przed pożarami.

Mława i Ziemia Zawkrzeńska w zaborze Pruskim

W wyniku rozbiorów Mława i Ziemia Zawkrzeńska znalazły się w zaborze Pruskim, w tzw. Prusach Nowowschodnich. Utworzono dwa rodzaje urzędów kolegialnych, to znaczy kamerę spełniającą funkcje administracyjne i rejencję jako organ do wykonywania zadań sądowniczych. Zaraz w 1795 roku zamknięto dawne polskie księgi sądowe, z których wydawano tylko odpisy i wypisy.

Władze zaborcze przeprowadziły nowy podział administracyjny, a Mława i powiat mławski weszły w skład Prus Nowowschodnich, Departamentu Płockiego.
Jednak ostateczne określenie granic departamentów i powiatów Prus Nowowschodnich nastąpiło w cyrkularzu z 9 czerwca 1799 roku. Powstał nowy powiat mławski, w którego skład weszły dawne powiaty: sierpecki, szreński, mławski i część bielskiego.

W początkowym okresie zaborów pozostawiono dawny polski system sądowniczy, utrzymujący Sąd Ziemski Zawkrzeński. W 1797 roku utworzono w Departamencie Płockim pięć powiatowych komisji sprawiedliwości. W powiatach powstały po dwa sądy powiatowe w każdym. Dla powiatu mławskiego ich siedziby znajdowały w Mławie i Sierpcu.

Powiat mławski, wskutek traktatu zawartego w Tylży, wszedł w skład utworzonego w 1807 roku Księstwa Warszawskiego. Sądownictwo Księstwa Warszawskiego zorganizowane zostało w 1808 roku w oparciu o Kodeks Napoleona i opisane w artykule 69 Konstytucji Księstwa nadanej 22 lipca 1807 roku.

Zachowane zostały sądy stanowe ziemskie oraz powołano sądy pokoju. Początkowo w Mławie nie ustanowiono jego siedziby. Spuściznę aktową tegoż sądu zachowanym w Archiwum Państwowym w Mławie stanowi jeden volumin zawierający korespondencję z urzędem konserwatora hipotek powiatowych z 1812 roku, co jednak nie oznacza daty jego powołania, które zapewne nastąpiło znacznie wcześniej.

Natomiast wyznaczono pisarza aktowego, którym został Józef Ostrowski z Kamienicy, wkrótce zastąpiony przez Fabiana Grzybowskiego.

Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 roku przewidywała wprowadzenie nowego systemu sądownictwa z utrzymaniem sądów pokoju, w tym także w Mławie oraz trybunały cywilne, który dla powiatu mławskiego miał swą siedzibę w Płocku. Nowy element stanowiły sądy gminne ustanowione w roku 1860.

Składały się z sędziego gminnego i dwóch ławników, przy czym funkcję sędziego pełnił z urzędu wójt gminy, i działały na terenie jednej gminy. Zajmowały się drobnymi sprawami cywilnymi i policyjno-karnymi.

Zmiany w ich funkcjonowaniu wprowadzono najpierw w 1864 roku na podstawie prawa o urządzeniu gmin wiejskich, zmieniając ich status na jeden z organów administracyjnych gminy, podlegający Naczelnikowi Powiatu, który ustalał ich liczbę w danym powiecie.

Istotne zmiany w organizacji i procedurze sądowej przyniosła reforma sądownictwa wprowadzona z dniem 1 lipca 1876 roku, wzorowana na modelu rosyjskim, które objęły również sądy gminne.

Powiat mławski podzielono na cztery okręgi sądowe, co oznaczało, że w skład okręgu wchodziło 3-4 gmin.

Na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku ich siedziby znajdowały się; dla okręgu I w Rozwozinie dla gmin: Rozwozin w Lubowidzu, Zielona w Kuczborku oraz Zieluń i Niechłonin, dla okręgu II w Turzy Małej, dla okręgu III w Stupsku i dla okręgu IV w Szczepkowie dla gmin: Szczepkowo, Mława, Dębsk. W jego skład wchodzili sędzia gminny i przynajmniej trzech ławników. Sędziowie gminni i ławnicy pochodzili z wyboru spośród ludności polskiej, których dokonywano podczas zebrania gminnego. Gminy przyjmowały i układały listy kandydatów, którymi byli wyłącznie ziemianie, właściciele dużych i średnich majątków. Kadencja stanowisk w sądach gminnych wynosiła 3 lata.

Sędziami byli między innymi: Krępski z Wieczfni (okręg I), Stanisław Rzymowski, Puchała, Antoni Osiecki z Gościszki. Ławnikami w kadencji 1905-1908 byli: Antoni Ulatowski i Andrzej Oryl (okręg I), Maciej Kacperowski i Adam Bartkiewicz (okręg II), Bronisław Pajewski (okręg III), Konstanty Łojewski i Władysław Moszczyński (okręg IV).

Utworzono również Zjazd Sądów Gminnych, który był instancją odwoławczą dla sądów gminnych. Na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku siedziba zjazdu w Mławie znajdowała w dużym dwupiętrowym budynku przy ulicy Rynek (pierzeja północna).

Sąd Pokoju okręgu mławskiego w latach pięćdziesiątych XIX wieku urzędował w składzie trzech sędziów pokoju: Majewskiego Floriana, Wołowskiego Adama i Piwkowskiego Tomasza; podsędka Sieradzkiego Łukasza, pisarza Milewskiego Józefa oraz podpisarza Polkowskiego Józefa.

Było także trzech obrońców w osobach Sławęckiego Szymona, Żmijewskiego Józefa, Piechowskiego Stanisława oraz Jasińskiego Karola i komornika Remiszewskiego Aleksandra.

Natomiast według rocznika sądowego na rok 1870 sędziami Sądu Pokoju w Mławie byli: Sonnenberg Stanisław od 1865 r., Ostrowski Xawery od 1867 roku, Załuski Feliks od 1867 r.; stanowisko podsędka pełnił Sieradzki Łukasz, s. Franciszka od 1866 roku (w służbie od 1823 r.); pisarzem był Czerwiński Władysław s. Wincentego od roku 1866 (w służbie od 1857 r.); podpisarzem Koppe Adolf, s. Karola od 1855 roku (w służbie od 1832 r.); rejentami byli: Chudzyński Franciszek s. Jana od 1853 roku (w służbie od 1835 r.) i Sławęcki Szymon, s. Franciszka od 1859 roku (w służbie od 1816 r.), jako obrońca występował Żmijewski Józef od 1837 roku (w służbie od 1835 r.); oraz jako komornik Remiszewski Aleksander od 1846 roku (w służbie od 1837 r.)
c.d.n.
Andrzej Grochowski, członek honorowy Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej