Szkolnictwo średnie na Ziemi Mławskiej w XIX wieku (cz. 1.)

O szkolnictwie średnim na Ziemi Mławskiej w XIX wieku — Szkole Powiatowej w Mławie pisze dla Państwa dzisiaj na łamach Nowego Kuriera Mławskiego Andrzej Grochowski, Honorowy Członek Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej.

Żuromińskie początki

Pierwszą placówką oświatową stopnia średniego na Ziemi Mławskiej była Szkoła Wydziałowa w Żurominie. Dodać należy, iż powstała na bazie istniejącej od 1778 szkoły parafialnej, prowadzonej przez XX. Reformatów, przy klasztorze ufundowanym przez Ordynatów Hrabiów Zamoyskich.

Prowadzono tam naukę wiary oraz czytania, pisania i rachowania, a nawet z powodu bliskości granicy pruskiej, języka niemieckiego. Była bardzo popularną szkołą w tej części Mazowsza, szczególnie wśród drobnej szlachty, również ziemi dobrzyńskiej, chełmińskiej i Prus.

W 1782 roku uczęszczało tam od 150 do 200 uczniów, zależnie od pory roku. W okresie Księstwa Warszawskiego, w 1811 roku, doceniając rolę i ofiarność zakonników w dziele kształcenia dzieci oraz w związku z ciągle rosnącą liczbą uczniów, Izba Edukacyjna podniosła jej status do rangi podwydziałowej.

W istniejących wówczas w departamencie płockim dwóch szkołach podwydziałowych "było 278 uczniów i 7 profesorów i nauczycieli".

Wydano przepisy o programie nauczania i obowiązkach młodzieży. Oprócz czytania i pisania, w klasie pierwszej uczono łaciny, języka niemieckiego, nauk przyrodniczych, technologii, kaligrafii i rysunków.

W 1819 roku, w samej tylko szkole żuromińskiej było 260 uczniów. Miała rektora, trzech profesorów zakonników i jednego świeckiego. Następnie, w roku 1824 Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego nadała tej szkole stopień czteroklasowej szkoły wydziałowej.

W tamtym czasie liczyła 173 uczniów, a rektorem był ksiądz Wyszyński. Posiadała bibliotekę składającą się ze 120 książek teologicznych i kaznodziejskich.

Natomiast w 1828 roku rektorem był ksiądz Rajmund Bandurski, prefektem ks. Józef Czapski oraz dwóch profesorów i dwóch nauczycieli, dla 272 uczniów.

Ustawa szkolna z 1833 roku

Po stłumieniu Powstania Listopadowego władze zaborcze carskie wznowiły działania zmierzające do przebudowy systemu funkcjonowania oświaty w Królestwie, dążąc do unifikacji terytorialnej i społecznej z Cesarstwem, które rozpoczęto już w 1820 roku.

Proces był powolny, ale systematyczny. Powołano w tym celu, w lutym 1832 roku, Komitet Petersburski, do którego weszli między innymi Mikołaj Nowosilcow, Wincenty Krasiński i hr. Stefan Grabowski. Podkreślenia wymaga duża aktywność w jej pracach Wincentego Krasińskiego.

Zadaniem Komitetu było ogólne uregulowanie zagadnień oświecenia publicznego w Polsce.

Dodać należy, że w myśl obowiązujących dotychczas przepisów, funkcjonował w Królestwie czterostopniowy system nauczania w szkołach elementarnych, podwydziałowych, wydziałowych i wojewódzkich. Ustawa szkolna dla gimnazjów, szkół obwodowych i elementarnych w Królestwie Polskim weszła w życie 20 lipca 1833 roku.

Jak wynika z samej nazwy, dokonała zmiany istniejącego systemu nauczania na trzystopniowy; w szkołach elementarnych, obwodowych i gimnazjach.

Szkoły obwodowe, o czteroletnim cyklu nauczania, miały za zadanie przygotowanie do dalszej nauki w wyższych klasach gimnazjum oraz jako realna-stanowa (głównie stanu szlacheckiego) dla kończących naukę na tym poziomie.

Program nauczania

Program nauczania zawierał przedmioty: religia i moralność, arytmetyka, geometria, geografia, kaligrafia z rysunkiem, język polski, język rosyjski, zarys historii Polski i Rosji, historia powszechna i łacina dodana na wniosek Wincentego Krasińskiego, z uwagi na język dawnych dokumentów, również miejskich.

Do zwiększonej liczby godzin języka rosyjskiego dodano nauczanie literatury rosyjskiej. Natomiast usunięte zostały przedmioty przyrodnicze.

Wzmożono rusyfikację kadry nauczycielskiej. Dawne dozory szkolne zastąpiono instytucją inspektora obwodowego.

Stanowy charakter szkół obwodowych i gimnazjów utwierdziło wysokie czesne w wysokości odpowiednio 50 i 200 złotych rocznie. Na finansowanie składały się fundusze rządowe w wysokości połowy kosztów, fundusze miejskie i składki mieszkańców. Określoną w ustawie sieć szkolną tworzyło w całym Królestwie 11 gimnazjów i 22 szkoły obwodowe jako „ogólnie wyższe”.

Dla województwa płockiego ustalono siedziby szkół obwodowych w Pułtusku, Żurominie i Skępem. Dotychczasowa męska szkoła wydziałowa w Żurominie prowadzona przez XX Reformatów stała się szkołą rządową, oddaną pod administrację świecką.

Jednak już wówczas Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego uczyniwszy zaszczyt szkole żuromińskiej zwracała uwagę na niewłaściwą jej lokalizację.

Albowiem ta sama Komisja, w 1824 roku zwracała uwagę na konieczność poprawy warunków pracy szkoły. Brakowało odpowiedniej ilości sal szkolnych oraz ogólnie zły stan budynków.

Wskazano też na błotniste i niezdrowe położenie miasta, brak mieszkań dla uczniów, brak lekarzy i apteki, poczty i innych instytucji i urządzeń niezbędnych dla obsługi młodzieży i ich rodzin. Wysunięto sugestię odnośnie przeniesienia szkoły w dogodniejsze miejsce.

Przeniesienie do Mławy

Posiadanie placówki oświatowej, zwanej wyższą, było od lat ambicją mieszkańców Mławy, będącej wówczas stolicą obwodu.

Była to duża jednostka administracyjna, utworzona w 1799 roku, składająca się z byłych powiatów mławskiego i sierpeckiego.

Obejmowała obszar prawie całej Ziemi Zawkrzeńskiej i część Ziemi Płockiej, na którym znajdowało się siedem miast; Bieżuń, Kuczbork, Mława, Raciąż, Sierpc, Szreńsk i Żuromin.

Obywatele miasta i obwodu, już w 1820 roku podjęli starania o założenie szkoły wyższej w mieście, deklarując poniesienie dobrowolnych ofiar na powyższy cel.

Oświadczyli mianowicie: „iż nim gmach naukom poświęcony wystawionym zostanie, klasy tymczasowo w domu jeszcze za Rządu Pruskiego i kosztem tegoż Rządu w r. 1800 na szkółkę płci żeńskiej i ewangelicką zbudowanym, umieszczone bydź mogą, ofiarując się, własnym kosztem tak go wewnątrz urządzić, aby młodzież w niczym nie cierpiała” (pisownia oryginalna).

Jednak Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, podkreśliwszy swoją wrażliwość na inicjatywy dla upowszechniania oświaty, takowe doceniła i wspierać przyrzekła, ale w bardziej sprzyjających okolicznościach. Raz powziętego zamiaru nie porzucono i starania były kontynuowane.

W roku 1826 Komisja stwierdziła: "że uznaje potrzebę założenia szkoły wyższej w Mławie i przyzwala na spełnienie życzeń Obywatelskich”. Na przeszkodzie stanęły wydarzenia lat 1830-1831.

Natomiast do ich realizacji doszło, gdy okazało, że w Żurominie nie ma możliwości zorganizowania szkoły obwodowej zgodnie z przepisami zawartymi w ustawie z lipca 1833 roku.

Rada Administracyjna postanowiła, nie powołując nowej szkoły, przenieść do Mławy w nagrodę za dotychczasowe starania. Poleciła ją umieścić w budynku przy ówczesnej ulicy Szkolnej (obecnie Narutowicza).

Decyzja ta miała świadczyć o troskliwości władzy o dobro publiczne i stanowić pamiątkę ofiarności obywatelskiej społeczności mławskiej. Niewątpliwe, iż dla miasta obecność szkoły miała ogromne znaczenie prestiżowe oraz ekonomiczne, stanowiąc poważne źródło dochodów.

Inauguracja roku szkolnego 1834/1835

Jako przybytek nauki, szkoła zaczęła funkcjonować 12 września 1834 roku, inaugurując rok szkolny 1834/1835.

Kadrę nauczycielską pod kierunkiem Inspektora Walentego Wrześniewskiego stanowili: 1/ ks. Paweł Smoliński, Superior Zgromadzenia Księży Misjonarzy, wykładał naukę religii i moralności, 2/ Piotr Ikonników, wykładowca języka rosyjskiego, 3/ Franciszek Ziemnicki, wykładowca języka polskiego, 4/ Wincenty Świderski, wykładowca języka łacińskiego w klasach II-IV, 5/ Alojzy Truss wykładał język łaciński w kl. I oraz historię i geografię w klasach II-IV, 6/ Konstanty Jarzębski, wykładał arytmetykę w klasach II-IV i geometrię w klasach II-IV.

Brakującego wykładowcy kaligrafii zastąpili F. Ziemnicki i K. Jastrzębski. Poza tym, Wincenty Świderski uczył śpiewu w dni wolne od zajęć.

Uroczyste zakończenie pierwszego roku nauki w mławskiej szkole odbyło się 30 lipca 1835 roku.

Rozpoczęto od Mszy Świętej o godzinie ósmej, podczas której uczniowie pod kierunkiem Wincentego Świderskiego odśpiewali hymn Veni Creator.

Następnie, młodzież wraz z nauczycielami udała się do budynku szkoły, gdzie Wincenty Świderski wygłosił mowę pt. „Jakie korzyści z nauk na młodzież spływają”.

Potem, uczniowie czytali własne opracowania i deklamowali w różnych językach. Następnie, nauczyciel Franciszek Ziemnicki zwrócił się do młodzieży kończącej szkołę, wskazując jej obowiązki i zasady wzorowego postępowania.

Natomiast inspektor Walenty Wrześniewski ogłosił nazwiska uczniów wyróżnionych za wzorowe sprawowanie i pracowitość, którzy tym samym zasłużyli na nagrody i listy pochwalne.

Po odczytaniu promocji i rozdaniu świadectw uczniom kończącym szkołę, jeden z nich, w imieniu swoim i kolegów wyraził należną wdzięczność nauczycielom i rodzicom.

Na zakończenie uroczystości zgromadzeni powrócili do kościoła, aby odśpiewać „Te Deum Laudamus” w podziękowaniu Bogu za szczęśliwie zakończony rok szkolny oraz wykona Kantatę za pomyślność i najdłuższe życie Najjaśniejszego Cesarza i jego rodziny.

Podobne uroczystości odbywały się także w następnych latach z zachowaniem przedstawionego powyżej programu. Uczestnikami ceremonii były przede wszystkim zainteresowane rodziny, ale także zapraszano okolicznych mieszkańców.

Było to święto młodzieży, która popisywała się publicznie swoimi umiejętnościami zdobytymi w trakcie nauki. Jednocześnie, dla mieszkańców miasta i okolicy należały do najważniejszych wydarzeń kulturalnych.

Granatowe mundurki ze srebrnymi guzikami

Do szkoły uczęszczała młodzież męska, głównie z rodzin szlacheckich, znacznie mniej mieszczańskich, a już wyjątkowo chłopskich.

W szkole obowiązywał początkowo strój składający się z ciemnozielonego fraku z czerwonym kołnierzem, a później były to granatowe mundurki ze srebrnymi guzikami i galonami.

Uczniowie szkoły obwodowej mogli kontynuować naukę w klasie piątej gimnazjum, po zdaniu egzaminu.

Ustawa z 1833 roku miała mieć charakter tymczasowy, o rocznym okresie obowiązywania, celem zebrania doświadczeń oraz ich wprowadzenia za pomocą następnej ustawy.

W 1838 roku ustanowiono Okręg Naukowy Warszawski, któremu powierzono zadanie wykonania zatwierdzonej przez Cara nowej ustawy z dnia 31 sierpnia 1840 roku.

Stanowiła ona kolejny etap zniesienia odrębności szkolnictwa w Królestwie oraz jego zrównanie pod względem celów, organizacji , systemu nauczania i wychowania z Cesarskim.

Zwiększyła się liczba godzin języka rosyjskiego i dodano nauczanie literatury rosyjskiej. Nasiliła się rusyfikacja kadry nauczycielskiej.

W 1845 roku wprowadzono wykaz dzieł wskazanych instrukcjami do wykładu przedmiotów w gimnazjach i szkołach powiatowych

Według raportu Kuratora Okręgu Naukowego Warszawskiego, w budżecie rządowym przeznaczono na oświatę 2 385 109 złotych, w tym na szkoły obwodowe 502 478 zł, których było 22, liczba nauczycieli, łącznie z dyrektorami 211, uczniów 3287.

To znaczy, że liczba szkół nie uległa zmianie, a uczniów w okresie lat 1833-1840 wzrosła od 2217 do 3287.

W szkole mławskiej było 8 nauczycieli i 143 uczniów (w tym jeden stypendysta), z opłatą 81, i bez opłaty 61.

Pod względem wyznaniowym tylko trzej to ewangelicy i 140 rzymskich katolików. Natomiast struktura społeczna wykazywała 82 osoby z rodzin szlacheckich, 57 urzędniczych, 3 mieszczańskich oraz 1 chłopska.

Szkoła staje się powiatowa

W związku z likwidacją obwodów i powołania powiatów w 1842 roku, zmianie uległa nazwa szkoły na „powiatową”.

Jak podawał Kalendarzyk polityczny na rok 1844, grono nauczycielskie składało się z inspektora i siedmiu nauczycieli.

Natomiast wykaz imienny nauczycieli i uczniów składających przysięgę na wierność poddaństwa Najjaśniejszemu Cesarzowi i Królowi Aleksandrowi II i jego Cesarskiej Wysokości Cesarzewiczowi Wielkiemu Księciu Mikołajowi Aleksandrowiczowi z 1855 roku wykazuje dziesięć osób zatrudnionych, w tym: 1/ Wincenty Świderski – Radca Honorowy, Nadzorca Szkoły Powiatowej, 2/ Ks. Jabłoński Tomasz – nauczyciel religii rzymsko-katolickiej, 3/ Bocheński Hipolit – nauczyciel języka rosyjskiego, 4/ Solecki Tomasz – nauczyciel języka łacińskiego, 5/ Wagner Tadeusz Jan – nauczyciel matematyki, 6/ Ćwierczakiewicz Aleksander – nauczyciel geografii i historii, 7/ Czajkowski Józef – nauczyciel rysunków i kaligrafii, 8/ Solms Edward – nauczyciel języka niemieckiego, 9/ Drzewiecki Szymon – nauczyciel śpiewu kościelnego, 10/ Podlipski Edmund – pisarz szkoły.

Zwraca uwagę brak wykładowcy języka polskiego, który może wynikać z nieobecności podczas tej ceremonii.

Przysięgę wykonało 82 uczniów klas I-IV.
Wydarzenie to związane było z wstąpieniem na tron cesarski Aleksandra II, syna Mikołaja I, jednocześnie tytularnego króla Polski. Ten sam, którego w 1856 roku witano entuzjastycznie w Warszawie, licząc na złagodzenie represji i rusyfikacji zmarłego ojca.

Tymczasem stwierdził on, że nie zamierza niczego zmieniać w dotychczasowej polityce ojca w stosunku do Polaków, a: „szczęście Polski zależy od jej całkowitego złączenia się z ludem mojego cesarstwa. Żadnych złudzeń panowie, żadnych złudzeń”.

Tym niemniej, po roku 1856 nastąpił okres pewnego złagodzenia polityki ucisku wobec Królestwa Polskiego, w tym także w dziedzinie oświaty.

Z początkiem lat 60. nastąpiły zmiany w oświacie. W 1861 r. przywrócono Komisję Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a w 1862 weszła w życie ustawa o wychowaniu publicznym w Królestwie Polskim, przygotowana przez Aleksandra Wielopolskiego.

Bardzo liberalna, nawiązująca do dawnych tradycji polskiej oświaty z czasów Komisji Edukacji Narodowej, Księstwa Warszawskiego i autonomii Królestwa Polskiego.

Reforma zachowała 10 istniejących wówczas szkół filologicznych czteroklasowych, w tym mławską.

Dotychczasową ich podległość dyrektorom gimnazjów zmieniono na Komisję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Nastąpiły zmiany w strukturze i programie nauczania. Filologiczne przemianowano na ogólne pięciooddziałowe, dodając do programu nauczania klasyczną grekę.

W klasach niższych program pokrywał się z gimnazjalnym, aby umożliwić dalsze kontynuowanie nauki w tychże, a program klasy piątej, kończącej, porządkował wiedzę w spójną całość.
c.d.n.
Andrzej Grochowski, Honorowy członek zarządu TPZM

Strona tytułowa zaproszenia na zakończenie szkoły oraz wykaz uczniów nagrodzonych w 1841 roku
Materiały autora tekstu