Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Mławskiej po 62 latach

Siódmego grudnia minęło 62 lata od powstania Towarzystwa Miłośników Ziemi Zawkrzeńskiej. Wydarzeniem bezpośrednio poprzedzającym, była wystawa archiwalna zorganizowana we wrześniu 1958 r. przez Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Warszawie.

Kierowniczka mławskiej placówki Archiwum — pani Irena Markowska zaprosiła wówczas do komitetu organizacyjnego przedstawicieli władz lokalnych, instytucji kultury i organizacji społecznych. Komitet wystawy przekształcił się na początku grudnia w organ założycielski Towarzystwa. Ponadto należy podkreślić, iż był to czas odradzania się społecznego ruchu regionalnego w całym kraju.
Posiedzenie założycielskie Towarzystwa odbyło się 7 grudnia 1958 roku przy udziale 44 osób. Obradom przewodniczyli: Stanisław Bieńkowski — nauczyciel i kierownik księgarni, Zdzisław Doberski — emerytowany nauczyciel, Leopold Kosiński i Irena Markowska — archiwiści z Warszawy i Mławy. Wyłoniono pierwsze organy przedstawicielskie. W skład Zarządu weszło łącznie 15 osób reprezentujących wiele środowisk zawodowych i społecznych.
Cele i zadania Towarzystwa dotyczyły rozwoju życia kulturalnego i oświatowego Ziemi Mławskiej i zostały zdefiniowane w §4 statutu w sposób następujący: "poznanie historii Mławy i Ziemi Mławskiej, gromadzenie materiałów dokumentujących historię Mławy i regionu mławskiego, działania zmierzające do reaktywowania muzeum regionalnego oraz gromadzenie eksponatów i patronat nad nim, organizowanie imprez kulturalnych i turystyczno-krajoznawczych, organizowanie zebrań, odczytów i pogadanek na tematy związane z celami Towarzystwa, współpraca z organizacjami i instytucjami zajmującymi się sprawami kulturalnymi i oświatowymi, współpraca z władzami polityczno-administracyjnymi".

W pierwszym okresie działalności, obejmującym lata 1959-1961, wytyczone cele realizowane były przez prowadzenie akcji odczytowej o tematyce historycznej w radiowęźle, na koloniach letnich dla uczniów oraz w Domu Kultury. Gromadzenie dokumentacji historycznej rozpoczął Komitet Wystawy Archiwalnej pozyskując między innymi w formie zakupu tzw. „Teki Kuligowskiego” zawierające dokumenty i prace historyczne z czasów wojny i okupacji, opracowania dotyczące oświaty w okresie Księstwa Warszawskiego autorstwa Tadeusza Kuligowskiego, nauczyciela, uczestnika konspiracji na Mazowszu Północnym (BCH). W 1959 roku powstały pierwsze projekty opracowań historycznych dotyczących Mławy i regionu mławskiego.

We wrześniu 1960 roku zorganizowano „Zjazd uczestników bojów o Mławę w 1939 r.”, który jak się później okazało zapoczątkował zjazdy kombatantów.
Ogółem, w latach 1960- 2004 odbyło się ich piętnaście. Do najliczniejszych należały spotkania z lat 1972 z udziałem 406 żołnierzy i w 1979 zorganizowanym z okazji 30. rocznicy wychucha II wojny światowej i bitwy mławskiej oraz 550. lecia nadania praw miejskich Mławie.
Masowy udział ludności w wydarzeniach i imprezach, liczne spotkania weteranów z mieszkańcami miasta, w tym z młodzieżą szkolną, przyczyniły się do zawiązania silnych więzi i wzajemnej sympatii z obrońcami Mławy we wrześniu 1939 roku. Natomiast budowa mauzoleum na polu bitwy pod Uniszkami, „Pomnika Piechura”, umieszczenie tablic pułkowych na klatce schodowej MZZ tworzących „fryz chwały żołnierskiej”, przyczyniły się do utrwaleni wiedzy i pamięci o tych wydarzeniach. Ponadto, stanowiły ważny element pomijanej dotąd prawdy historycznej oraz lekcje wychowania patriotycznego. Zjazdy, gromadząc przedstawicieli mediów, w szczególności prasy ogólnopolskiej i regionalnej, zapewniały miastu promocję.

Organizacyjną sprawność funkcjonowania zapewniły sekcje: propagandowa i historyczno-geograficzna oraz trzy podsekcje; historyczna, geograficzno-etnograficzna i literacko-folklorystyczna. Na koniec 1960 roku do organizacji należało 141 członków, w tym znaczna ilość młodzieży pozyskanej przy współpracy z organizacjami młodzieżowymi. Oznaczało to otwarcie Towarzystwa na ludzi młodych, a tym samym zapewnienie ciągłości jego działania. Źródło finansowania stanowiły dotacje z Ministerstwa Kultury i Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Mławie oraz wpłaty od organizacji gospodarczych. W następnych latach dotacje przekazywane były z Wydziału Kultury PWRN w Warszawie oraz kwoty wpłacone przez instytucje, zakłady pracy i ofiarodawców prywatnych.
W lutym 1961 r. odbyły się wybory nowego Zarządu, rozpoczynające drugi etap działalności Towarzystwa. Prezesem wybrany został Ryszard Juszkiewicz, wiceprezesem Tadeusz Witkowski, sekretarzem Zofia Kazenas i skarbnikiem Adam Górski.

Zadanie reaktywowania muzeum, gromadzenia eksponatów i patronat nad nim, stanowił wówczas priorytet Towarzystwa. Otwarcie muzeum nastąpiło 2 grudnia 1963 roku. Urządzone zostały działy archeologiczny, historyczny i galeria malarstwa. Prezentowanych było łącznie około 600 eksponatów, w tym 150 stałych depozytów. Nowa placówka miała przede wszystkim pełnić funkcję edukacyjną, szczególnie dla młodzieży i warsztatu pracy dla nauczycieli.
Jednocześnie jej uruchomienie oznaczało realizację głównego celu Towarzystwa i było źródłem satysfakcji jego członków i społeczeństwa. W pracach pomagali naukowcy z Muzeum Historycznego m. st. Warszawy oraz Muzeum Narodowego w Warszawie z dyrektorem prof. Stanisławem Lorenzem.
Łącznie, w sposób pośredni lub bezpośredni w pracach uczestniczyło około 100 osób. Dzięki bezinteresownemu wysiłkowi tych ludzi, zmobilizowanych i kierowanych przez członków Towarzystwa, powstała wspaniała placówka kultury

Realizowano także zadania w zakresie popularyzacji wiedzy o Mławie i regionie mławskim oraz o Towarzystwie. Między innymi w czasopiśmie „5 Rzek” ukazał się tzw. „mławski numer”. Tamże, w latach 1963-1964 zamieszczono kilka artykułów oraz kronikę TMZZ, opracowane przez działaczy stowarzyszenia.
W „Tygodniku Kulturalnym” opublikowano dwa artykuły o tematyce okupacyjnej. Podjęto badania socjologiczne na temat zmian strukturalnych i ewolucji poglądów społeczeństwa mławskiego w okresie od I wojny światowej do 1965 roku, prowadzone pod kierunkiem dr Jana Malanowskiego z Katedry Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Do celów badawczych ogłoszono konkurs na „Życiorysy Mławian”. Wyniki badań zawarte zostały w publikacji Jana Malanowskiego pt. „Struktura klasowa i różnice społeczne w mieście”. Dla młodzieży zorganizowano spotkania z uczestnikami walk o pozycję mławską w 1939 roku. Wygłoszono wiele referatów i odczytów o tematyce historycznej w szkołach i zakładach pracy podczas uroczystych akademii. Nie zabrakło wykładów z historii sztuki. W ramach cyklu „spotkania z dziełem sztuki” zaprezentowano dwa arrasy wawelskie.

W 1965 roku liczba członków stowarzyszenia wzrosła do 356 osób, w tym 135 kobiet i 221 mężczyzn. Byli to zarówno mieszkańcy Mławy jak również Żuromina, Radzanowa, Lubowidza, Grzebska oraz Warszawy. Reprezentowali różne środowiska społeczne i zawodowe.
Tendencja wzrostu liczby członków trwała do 1972 roku, kiedy osiągnęła 421 osób, z tego opłacających regularnie składki było tylko około 25 procent. W ciągu następnej dekady (do 1981r.) nastąpił spadek do 52 członków.
Praca odbywała się w sekcjach: historycznej, geograficzno-etnograficznej i literacko-folklorystycznej. Ich aktywność była dość zróżnicowana, od wyróżniającej się historycznej do niespełniających oczekiwań geograficzno-etnograficznej i literacko-folklorystycznej.
Z inicjatywy Towarzystwa, w 1965 roku powołano Komitet Budowy Pomnika na Kalkówce dla upamiętnienia największej zbrodni w historii miasta i regionu, popełnionej na jej mieszkańcach w dniu 17 stycznia 1945 roku przez hitlerowskich okupantów. Uroczystość odsłonięcia pomnika-mauzoleum odbyła się 9 września 1967 roku w ramach obchodów 28 rocznicy Bitwy pod Mławą.

Drugą instytucją kultury, oprócz muzeum, stworzoną od podstaw przez Towarzystwo była Stacja Naukowa w Mławie z zadaniem wzbogacenia życia kulturalnego w Mławie i regionie. Uchwała zarządu o powołaniu Stacji zapadła w 1967 roku. Natomiast jej otwarcie nastąpiło 7 grudnia 1968 roku w pomieszczeniu na parterze budynku muzeum.
W swej działalności zajmowała się przede wszystkim badaniami problemów lokalnych z uwzględnieniem zagadnień ekonomicznych i historycznych na temat walk narodowo wyzwoleńczych. Prowadziła seminaria doktoranckie. Inicjowała i realizowała badania naukowe nad historią regionu i jego mieszkańców. Gromadzony był księgozbiór naukowy. Wspólnie z Towarzystwem organizowano odczyty znanych naukowców i twórców warszawskich.

Osiągnięcia Towarzystwa okresu lat 1961-1973 za prezesury Ryszarda Juszkiewicza, uzupełniają publikacje książkowe, w tym Tadeusza Fijałkowskiego „Pod kryptonimem „Wkra””, Ryszarda Juszkiewicza pt. „Mławskie Mazowsze w walce”, „Studia i materiały do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” – praca zbiorowa.
W następstwie rezygnacji dr R. Juszkiewicza, nowym prezesem wybrano w 1974 r. Eugeniusza Łaciaka. W skład zarządu weszli także: Eugeniusz Rybus kierujący komisją do spraw młodzieży, Jerzy Wierzbowski przewodniczył komisji ds. turystyki i makroregionów, Barbara Wieczorek komisją muzealną, Zofia Bieńkowska komisją archiwalną. Do dorobku należy zaliczyć przede wszystkim udział w obchodach 550. lecia nadania praw miejskich Mławie.
Natomiast 13 lipca 1981 roku, podczas ogólnego zebrania członków, powołano nowe władze. Na funkcję prezesa powrócił Ryszard Juszkiewicz. W skład zarządu weszło ponadto dwóch wiceprezesów w osobach ks. Stanisława Kutniewskiego i Tadeusza Zagońskiego. Pozostałe funkcje objęli: Ewa Jakubowska sekretarza, Jadwiga Bieńkowska - skarbnika.
Uporządkowano sprawy organizacyjne. Uchwalono i zatwierdzono 29 .01. 1983 r. nowy statut, który zmienił nazwę na Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Mławskiej. Sytuacja społeczno-polityczna i wprowadzenie stanu wojennego nie sprzyjały działalności organizacji społecznych, w tym również Towarzystwa.
Realizacji planów i zamierzeń nie sprzyjał też brak woli współpracy ze strony Urzędu Miasta i MRN w Mławie. Mimo tego, z inicjatywy Towarzystwa podjęto odbudowę Kopca Kościuszki na Wólce, który przekazano w 190. Rocznicę Powstania Kościuszkowskiego oraz zainaugurowano obchody odzyskania niepodległości.

W 1985 roku prezesem TPZM został Kazimierz Tański, a wiceprezesami Ryszard Juszkiewicz i ks. Stanisław Kutniewski. Obecność b. prezesa w zarządzie zapewniała utrzymanie orientacji historycznej w działalności Towarzystwa. Realizowane wówczas cele o tym świadczą. Na uwagę zasługują przede wszystkim: ukończenie odbudowy Kopca Kościuszki, ufundowanie tablicy pamiątkowej poświęconej dr Józefowi Longinowi Ostaszewskiemu, przedwojennemu regionaliście.
Przeprowadzono kilka sesji popularno-naukowych, w tym: w 1988 roku z okazji 70. rocznicy odzyskania niepodległości, w 1993 r. poświęconej postaci Eugeniusza Kwiatkowskiego i na temat historii Żydów na Ziemi Zawkrzeńskiej, w 1997 r. z okazji 1000. lecia męczeńskiej śmierci św. Wojciecha, patrona Mławy. Opracowano i wydano kilka publikacji: R. Juszkiewicza „Losy Żydów mławskich w okresie II wojny światowej”, II, III i IV tom „Studiów i materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej”.
Na dawnym cmentarzu żydowskim przy ul. Warszawskiej zbudowano pomnik upamiętniający Żydów mławskich zamordowanych podczas II wojny światowej. Z inicjatywy Towarzystwa powstały pomniki - Stanisława Wyspiańskiego, św. Wojciecha i „Słupy Oświęcimskie” przy budynku dawnego więzienia.

17 czerwca 2003 roku zwołano zebranie sprawozdawczo-wyborcze, które dokonało wyboru nowych władz w składzie: dr Przemysław Miecznik – prezes, Andrzej Grzymkowski – wiceprezes, Janina Jaśkiewicz – sekretarz, Ewa Hoffman – skarbnik oraz ks. Sławomir Malinowski, Leszek Arent i Kazimierz Tański jako członkowie zarządu.
Opracowano program działania przewidujący współpracę z samorządem terytorialnym w organizacji uroczystości i obchodów lokalnych i państwowych, opracowywanie i wydawanie publikacji, inspirowanie życia kulturalnego i oświatowego w mieście organizując sesje popularno-naukowe, imprezy patriotyczne, wystawy malarskie i fotograficzne, nawiązanie współpracy z nowymi środowiskami, głównie pedagogów i ekologów, sprawowanie opieki nad linią obronną oraz współpraca ze stowarzyszeniami zajmującymi się fortyfikacjami, rejestrację miejsc pamięci narodowej oraz obiektów zabytkowych. Ich realizacja podlegała ciągłej modyfikacji, ponieważ częściowo zostały przejęte przez inne instytucje, ale też były wprowadzane do programu, jak konkursy wiedzy historycznej i fotograficzne, rajdy rowerowe dla młodzieży, cykl wykładów historycznych dla uczniów szkół ponad gimnazjalnych.
Plany wydawnicze realizowano przez opracowywanie i wydawanie niewielkich, niskonakładowych publikacji o miejscach pamięci narodowej, zabytkach miasta i powiatu oraz postaciach wpisanych w dzieje Mławy i regionu (2 zeszyty). Na 50. rocznicę istnienia stowarzyszenia, przygotowano monografię Towarzystwa. Natomiast w 2016 roku ukazała się pozycja źródłowa zawierająca materiały do historii Żydów Mławy i powiatu Mławskiego, a w 2019 roku z okazji 100. lecia niepodległości opracowano „Album historyczny Mławy”.

Od 2005 roku prowadzona jest kwesta na cmentarzu parafialnym. Zebrane kwoty są przeznaczane na renowację grobów zabytkowych, będących miejscami pamięci narodowej oraz sławnych Mławian. Dotychczas w trakcie jedenastu zbiórek zebrano 38.640 złotych, z których przeprowadzono renowację dziewiętnastu grobów. Brakujące środki uzupełniły dotacje Urzędu Miasta w kwocie 12700 złotych. Kwestującymi są członkowie Towarzystwa, których w ostatnich latach wspierają przedstawiciele władz miasta i powiatu. W roku 2013 Towarzystwo przejęło od Stacji Naukowej działalność związaną z wyborem Mławianina Roku. Zmieniono statut Kapituły oraz wyłoniony został nowy jej skład.

W styczniu 2020 roku na walnym zebraniu członków wybrano nowe władze z panem Henrykiem Antczakiem jako prezesem. Ponadto w skład prezydium zarządu weszli: Leszek Arent – wiceprezes, Kazimierz Manista – sekretarz oraz Janusz Grochowski – skarbnik. Niespełna roczny okres działalności świadczy o dużej aktywności nowych władz. Między innymi, dużym nakładem własnym środków wydano publikację z okazji setnej rocznicy wojny polsko-bolszewickiej pt. „Wojna polsko-bolszewicka 1920 roku w powiecie mławskim” napisaną przez dr Leska Arenta, a także odrestaurowano zabytkową kapliczkę rodziny Rudowskich na cmentarzu parafialnym.
Prezentacja najważniejszych, najbardziej spektakularnych wydarzeń z ponad sześćdziesięcioletniej działalności Towarzystwa, ma służyć przypomnieniu o najdłużej funkcjonującej organizacji społeczno-kulturalnej na tym terenie. Tradycja i osiągnięcia, tak niekiedy już odległe, powodują wymazanie ich z pamięci mieszkańców miasta i regionu. Tymczasem warto sobie uświadomić, że efektem ich pracy są książki, placówki kultury i nauki (muzeum, stacja naukowa), spotkania i sesje naukowe, upamiętnione miejsca i wydarzenia historyczne, uratowane zabytki. Ich społeczne zaangażowanie na rzecz rozwoju kulturalnego lokalnego środowiska, połączone było z umiejętnością jednoczenia ludzi i wyzwalania ofiarności. Były to cechy szczególnie ważne i przydatne u liderów (prezesów), którymi przypomnijmy byli kolejno: Stanisław Bieńkowski, prof. Ryszard Juszkiewicz (dwukrotnie), Eugeniusz Łaciak, Kazimierz Tański, dr Przemysław Miecznik oraz Henryk Antczak. W swojej pracy zawsze kierowali się zasadą apolityczności i współpracy z władzami samorządowymi, choć to ostatnie, nie zawsze układało się harmonijnie. Jest zrozumiałe, że różnice zdań w określonych sytuacjach są nieuchronne. Do takich należała przed rokiem 1989 interpretacja historii najnowszej. Natomiast nie mogą dotyczyć kwestii wyborów władz statutowych, jako nie podlegające ocenie o charakterze politycznym.

Negatywne stanowisko Zarządu TPZM w kwestii likwidacji w 2017 r. Stacji Naukowej, a następnie periodyku „Ziemia Zawkrzeńska”, nie powinno stanowić przeszkody w normalnych kontaktach, uznając to za tzw. „sprzeczności nieantagonistyczne”. Zamknięcie Stacji uważamy za ewidentny błąd, ponieważ pozbawia miejscowe środowisko historyczne możliwości prowadzenia badań regionalnych, których wyniki publikowano w „Ziemi Zawkrzeńskiej”. Ponadto, odbiera szanse pełnego wykorzystania potencjału bazy źródłowej, składającej się z księgozbioru Stacji Naukowej, zasobu miejscowego oddziału Archiwum Państwowego w Warszawie, Muzeum Juszkiewiczów oraz zbiorów prywatnych.
W kontekście powyższych faktów, nasuwa się pytanie, czy włodarze miasta mogą dążyć do zniszczenia bogatego dorobku dawnych i obecnych działaczy społeczno-kulturalnych, których symbolem jest prof. Ryszard Juszkiewicz? Być może, teraz nie ma już zapotrzebowania, ani miejsca na działalność opartą na pracy, za którą nie bierze się wynagrodzenia.
Skromny jubileusz jest też okazją do refleksji nad przyszłością Towarzystwa. Należy rozważyć; jak ma wyglądać praca w warunkach kurczenia się liczby członków i działaczy? Jak pobudzić ich aktywność i zaangażowanie w realizację celów statutowych, tak aby nie było to domeną kilku członków zarządu? Uwzględnić też należy warunki polityczne, ekonomiczne i mitręgę biurokracji. Albowiem przeszkody i bariery polityczne z okresu Polski Ludowej wcale nie zniknęły. Natomiast ekonomiczne i wynikające z bujnego rozkwitu biurokracji znacznie się pogłębiły.
Andrzej Grochowski