Warto zobaczyć: dworek w Unierzyżu

W odległości ponad 30 kilometrów od Mławy, przy drodze krajowej nr 7 jadąc do Warszawy, znajduje się miejscowość Unierzyż. Wieś ta jest najstarszą w gminie Strzegowo oraz jedną z najstarszych leżących na Ziemi Zawkrzeńskiej.

Historia miejscowości zaczyna się w wieku XII, kiedy to na niewielkiej wyżynie między Wkrą a jej odnogą wzniesiono grodzisko, które w szczątkowym stanie przetrwało do naszych czasów. Około 1232 r. Konrad Mazowiecki wystawił tu gród obronny o nazwie Unezir (niektórzy historycy mówią o zamku), który miał bronić północne rubieża Mazowsza przed napadami plemion pruskich.

Wraz z zaludnieniem tych terenów i przesunięciem granicy bardziej na północ, gród stracił swoje obronne znaczenie, a z biegiem lat umocnienia zostały rozebrane. W 1349 r. miejscowość była nazywana Uneszirsz. W XV i XVI w. była w posiadaniu Unierzyskich herbu „Lis”.

Najwięcej wiadomości na temat historii Unierzyża znajduje się w Słowniku Królestwa Polskiego z 1892 r., które podaje: Wieś i folwark pow. mławski, gm. i parafia Unierzyż (końcówka przez „rz”). Leży w odległości 27 wiorst od Mławy i 15 wiorst od Raciąża. Posiada dwa młyny wodne, hutę żelazną, karczmę, 33 domy i 496 mieszkańców. W roku 1827 było 18 domów i 160 mieszkańców.

Folwark obejmuje 171 morgów ziemi, w tym 110 morgów roli, 20 łąk, 23 lasu i duże pokłady torfu oraz rudy żelaznej. Wieś ma 36 osadników i 116 morgów ziemi. Osiedle młynarskie posiada 107 morgów oraz 16 budynków drewnianych. Według wykazów urzędowych dobra wynoszą ponad 1 000 morgów.

Parafia Unierzyż leży w dekanacie mławskim (dawniej bieżuńskim) i liczy 1504 parafian. Urząd gminy należy do Sądu gminy III Okręgu w Żurominku. Teren gminy obejmuje 12 747 morgów, w tym do właścicieli należy 2 167. Domów jest 385 a liczba mieszkańców wynosi 3 868, w tym 113 protestantów i 241 żydów. Urząd pocztowy znajduje się w Strzegowie. W gminie są dwa kościoły, dom modlitwy, cztery młyny, trzy wiatraki, huta, smolarnia, dwie fabryki żelaza, dwa tartaki, cegielnia i pięć karczm.

W skład gminy wchodziło 28 miejscowości (podanych alfabetycznie) - miejscowości których już nie ma to: Baranek, Czerwonka, Duczek, Sójki, Strumiłówka, Wieluńskie Budy. Dla porównania „Spis ludności Mazowsza Zakrzeńskiego” z 1 stycznia 1909 r. podaje, że w gminie Unierzyż mieszka 5 610 osób, w tym 5 117 katolików, 85 protestantów i 394 żydów a obszar gminy wynosi 15 058 morgów.

Do dziś zachowany dworek został wzniesiony ok. 1865 r. dla Franciszka Ranieckiego (1817-1873). Po jego śmierci Unierzyż odziedziczył zięć Ranieckiego, Franciszek Kroll (1838-1930), mistrz ciesielski przybyły z Pomorza, który w swoim majątku i w okolicy nad Wkrą wybudował kilka młynów i tartak. Żoną Franciszka Krolla była Julianna z Ranieckich (1847-1869), a po jej śmierci ożenił się ponownie. W 1930 r. dwór przejął zięć Krolla, warszawski rzeźnik Teodor Kabatnik (1870-1953), który tu gospodarował do śmierci. Po 1953 r. „mająteczek” nabył Józef Sikorski, a w 1971 r. posiadłość przeszła na własność Antoniego Piętki. Obecnie także własność prywatna.

Dworek został wybudowany na wysokiej skarpie nad Wkrą. Jest dziwem architektury: murowany z cegły, otynkowany i boniowany od zachodu i północy; drewniany, konstrukcji zrębowej i oszalowany od wschodu i południa, wsparty na kamienno-ceglanym murze oporowym. Parterowy, podpiwniczony z mieszkalnym poddaszem, wzniesiony na planie prostokąta z dwutraktowym układem pomieszczeń. We wnętrzach zachowała się część starego wyposażenia (m.in. kaflowe piece z ozdobami). Z tyłu z lewej strony budynku znajdują się drzwi, za którymi kamienne schodki prowadzą w dół w stronę dawnego młyna. Dach czterospadowy, naczółkowy, kryty blachą. Po dawnym parku pozostało kilkanaście drzew.

Obok dworu stoi stylowa obora z 1955 r., która w mistrzowski sposób łączy ze sobą dwa materiały: drewno i cegłę. Nad brzegiem Wkry opodal dworu do niedawna stał drewniany młyn, wzniesiony po 1863 r., który posiadał pełne wyposażenie oraz oryginalne koło zamachowe. Obok na rozlewisku rzeki znajdują się dwie sztuczne wyspy połączone dawniej drewnianymi mostkami na palach. Pierwsza służyła jako plac manewrowy dla furmanek ze zbożem i mąką na drugiej kiedyś znajdował się tartak. Uroku temu miejscu dodaje obecność bobrów. Warto je polecić malarzom i miłośnikom przyrody.

W obecnym, współczesnym kościele pw. Św. Walentego, wzniesionym z inicjatywy ks. Mariana Mecha i wiernych, zachowały się zabytkowe przedmioty liturgiczne z poprzednich kościołów oraz obraz św. Walentego z XIX w. a także najstarszy przedmiot - chrzcielnica z okresu pierwotnej świątyni (XIII w.). Obok kościoła, nad niewielką strugą w ogrodzie stoi stylowa, murowana plebania z końca XIX w. (niedawno odnowiona).

Za wsią znajduje się ponad 200-letni cmentarz parafialny, na którym znajdują się groby właścicieli Unierzyża (Ranieckich i Krollów) i okolicznych wsi oraz bohaterskiego dowódcy oddziału powstańczego, który zginął pod Rydzewem 5 maja 1863 r. a także zbiorowa mogiła żołnierzy września z 1939 r. We wsi znajduje się kilka bardzo ciekawych figurek i krzyży datowanych na koniec XIX i początek XX w. Ze starej przedwojennej zabudowy zachowało się kilka starych chałup i murowanych domów.

Obecnie w Unierzyżu mieszka ok. 250 osób, połowa z nich zajmuje się rolnictwem. We wsi znajduje się nowy budynek OSP, sklep spożywczy i szkoła podstawowa.

Janusz Dębski